EKOLOJİ MƏDƏNİYYƏT

Məktəblilərdə ekoloji mədəniyyətin formalaşdırılması.

Bizim nəsil XXI əsrdə yaşayır. Zamanın tələbinə uyğun olaraq yeni nəsil müasir informasiya texnologiyalarına yiyələnməli, fəal, yaradıcı, təşəbbüskar olmalı, sahib olduğu biliklərə arxalanıb qarşıya çıxan problemləri çevik həll etməyi bacarmalı və bütün bunlarla yanaşı mütləq ekoloji biliklərə yiyələnməlidir.
Məktəblilərdə ekoloji mədəniyyətin formalaşdırılmasında əsas məqsəd gənc nəsildə ekoloji düşüncə tərzi tərbiyə etmək, ekoloji mədəniyyətin ən yüksək mədəniyyət olduğunu onlara çatdırmaq, təbiəti qorumağın, öyrənməyin, zənginləşdirməyin vacib məsələ olduğunu başa salmaqdır. Təbiət yaratdığı canlılara özünə qarşı məhəbbət hissi də bəxş edir. Məktəblilər bilməlidirlər ki, planetimizin təbii sərvətləri gələcək nəsillərə yararlı halda ötürülməlidir. Çünki təbiət hamı üçündür, bütün canlıların yaşadığı məkandır. Məşhur İngilis ekoloqu Li Talbot demişdir: Dünya bizlərə əcdadlarımızdan qalmış olsa belə, biz onu daha çox gələcək nəsillərdən borc götürmüşük.

 "Ekoloji mədəniyyət və incəsənətin təbliği", "Dünya bizim evimizdir" lahiyəsində ,lahiyə iştirakçıları  şagirdlərə ətraf mühitin ekoloji durumu barədə məlumat verilərək mühitdə baş verən dəyişikliklərin bütün canlılara o cümlədən insanların sağlamlığına təsiri geniş izah edilir. Azərbaycan Respublikasının bitki və heyvanlar aləminin müxtəlifliyi, zəngin təbii sərvətləri ilə , ətraf mühitin sağlamlaşdırılması və mühafizəsində , hər bir kəsini rolunu izah edirlər. Təbliğalar zamanı ətraf mühitin kimyəvi, bioloji, radioaktiv çirklənməsinin ağır ekoloji nəticələri şagirdlər tərəfindən geniş müzakirə edilərək təkliflər irəli sürülür. Lahiyə üzvləri həmyaşıdları arasında sağlam həyat tərzinin əhəmiyyəti barədə söhbət edir, zərərli vərdişlərin əleyhinə təbliğat aparır, ekoloji mədəniyyət , təbiətdə düzgün davranış qaydaları, humanist və məsuliyyətli münasibət prinsiplərini təbliğ edirlər. Məqsədimiz ekoloji mədəniyyətin dünya mədəniyyətinin tərkib hissəsi, həm də əsası olduğunu gənc nəslə çatdırmaqdır. Ekoloji mədəniyyət təbliğatında aşağıdakı fikirləri əsas götürərək müzakirələr aparırıq.
1. Ekoloji mədəniyyət ümumi mədəniyyətin tərkib hissəsidir.
2. Ətraf mühitə istismarçı mövqedən yanaşmağın zərəri.
3. Təbiətə, sərvətlərimizə, ümumi evimiz olan ətraf mühitə laqeyd münasibətdən otraya
çıxan problemlər.
4. Azərbaycanın florasının və faunasının nadir və nəsli kəsilməkdə olan bitki növləri və
heyvanları.
5. Torpaq erroziyası və torpaq sürüşmələri və bununla mübarizə tədbirləri.
6. Havanın çirklənməsi səbəbləri.
7. Suyun çirklənməsi səbəbləri.
8. Torpağın çirklənməsi səbəbləri.
9. İqlim dəyişiklərinin təbiətə və insanın sağlamlığına təsiri.
10. Mühitin radioaktiv çirklənməsinin insan orqanizminə təsiri və s.

Siz ekoloji mədəniyyəti necə başa düşürsünüz? 

Həyətə və küçəyə zibil atmamalı.

Zibil xüsusi ayrılmış yerlərdə qoyulmuş qablara atılmalı.
Nəqliyyat vasitələrindən yola və yol kənarlarına zibil atmamalı.
Təbiətdə istirahət zamanı artıq qalmış ərzaq qalıqlarını və plastik qabları və sair
əşyaları özümüzlə götürməli, istirahət etdiyimiz yeri zibilləməməli.
Meşələrdə yanğın törətməmək üçün təhlükəsizlik qaydalarına əməl etməli. 
Yaşıllıqları mal-qaradan mühafizə etməli.

Yasıllıq məqsədilə ağaclar əkməli, suvarmalı.

Axar və durğun su hövzələrinə zibil atmamalı.
Erroziyaya uğramış yerlərə çoxillik bitkilərin və meyvə toxumlarını əkməli.
Təbiətin mühafizəsində fəal iştirak etməli, öz dostlarını və yoldaşlarını, özündən
kiçikləri bu işə cəlb etməli.
Təbiətdə düzgün davranış qaydalarına əməl etməli.
Park və bağların salınması qədim mədəniyyət və incəsənətin bir növüdür. Misir, İran, Qədim Yunanıstan, Roma mədəniyyəti, Şərq bağları və parkları, Rus bağ və parkları, Semiramidanın asma bağları, Azərbaycanın parkları barədə və salınma tarixləri, salınma stili haqqında şagirdlər məlumatlandırılmalıdırlar.
Ekoloji tərbiyə ilə məşgul olan hər bir müəllim, hər bir dərnək rəhbəri, ictimai qurum Azərbaycan təbiətinin mühafizəsi ilə məşğul olan təşkilatlar barədə məktəblilərə məlumat verməlidirlər. Onları aşağıdakı qurumların fəaliyyəti və vacib sənədlərlə tanış etməlidirlər.
1. Ətraf mühitin mühafizəsi üzrə milli fəaliyyət planı.
2. Azərbaycan təbiəti mühafizə cəmiyyəti.
3. Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi.
4. Ovçular Cəmiyyəti.
5. Qoruqlar və Yasaqlıqlar.
6. Milli parklar.
7. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasına Elmi Tədqiqat İnstitutlarında ətraf mühitin mühafizəsi ilə bağlı elmi araşdırmalar.
8. Azərbaycan Respublikasının Qırmızı kitabında (1989-cu il) adı çəkilən 138 bitki, 108 müxtəlif növ heyvanların biologiyasına aid məlumatlar.
9. Ətraf mühitin mühafizəsinə aid Beynəlxalq Konvensiyalar və bu sahədə Azərbaycan Respublikasının Dövlət qanunvericiliyi .
Məktəblərdə şagirdlərdə ekoloji mədəniyyətə daha yaxşı yiyələnmələri məqsədilə
 Ekoloji informasiya lövhələrinin təşkili və bu lövhələrdə Respublikamızda təbiətin mühafizəsi ilə bağlı materialların əks etdirilməsi faydalı olar.
Qağayılar Xəzərin və onun sahil hissələrinin sanitarlarıdır.Meşə bizim sərvətimizdir. Sağlam bədəndə sağlam ruh olar. İnsan sağlamlığının qorunmasında ətraf mühitin rolu.İnsanın sağlamlığına ətraf mühitin komponentlərinin təsiri,QİÇS- əsrin bəlasıdır, Meşə insanın ağ ciyəridir, mövzularında məktəblilərin iştirakı ilə viktorina və dəyirmi masaların keçirilməsinin onlarda ekoloji mədəniyyətin formalaşmasında böyük rolu vardır.
İstixana effekti. Qlobal istiləşmə. Buzların əriməsi. Ozon təbəqəsinin zədələnməsi səbəbləri. UBŞ (ultrabənövşəyi şüaların) mənfi təsiri. Qlobalistilər və antiqlobalistilərin fəaliyyəti. Vəhşi təbiət fondu. BMT-nin ətraf mühit üzrə proqramları. Qırmızı kitab (nəsli kəsilməkdə olan canlıların siyahısı), Yaşil kitab(sayı bərpa olunmuş canlıların siyahısı) və Qara kitab (yer üzündən yox olan canlıların siyahısı) barədə məktəblilərin məlumatlandırılması zəruridir.
Ekoloji aksiya və iməciliklərin keçirilməsi, parka, bağa ekskursiyalar, burada fəsillər üzrə ağac və kol bitkilərində baş verən dəyişikliklər üzərində müşahidələrin aparılması, Gigiyena və epidemiologiya mərkəzinə, qoruqlara və yasaqlıqlara ekskursiyalar məktəblilərdə ekoloji bilikləri zənginləşdirir.



Mədəniyyət və təbiət

Mədəniyyətin zaman və məkan çərçivəsində mövcudluğu haqqında söhbət açarkən hələ antik dövrlərdə coğrafi determinizmin geniş yaydığı ideyalarla – yəni təbiət amillərinin ayrı-ayrı sivilizasiyaların təşəkkülünə, inkişafına təsiretmə müddəaları haqqında fikirlə tanışıq. Başqa sözlə desək, bəşər mədəniyyətinin «vəhşi», «ram edilməyən» təbiətə təsiri haqqında əks təsiri də məlumdur. 
Marks və Engelsin fəlsəfəsində qeyd edilir ki, kortəbii şəkildə inkişaf edən mədəniyyət əgər şüurlu qaydada təkmilləşmirsə, özündən sonra boşluq yaradır. Onların fikirincə insanın təbiət üzərindəki hər bir qələbəsi, həm də onun sivilizasiyaya etdiyi ziyanla eyni olur. 
Z.Freyd təbiətin insanlara yönəldilmişəzəmətli, qorxunc gücünə qarşı qüvvələri bir yerə toplayaraq ona qarşı mübarizəsini vacib məsələlərdən biri hesab edirdi. Məhz bunu nəzərə alaraq görkəmli alim yazırdı: «Mədəniyyətin başlıca vəzifəsi, onun həqiqi əsası – bizi təbiətdən qorumaqdır.» 
Antropologiya elminin təxmini hesablaşmalarına görə canlı orqanizm kimi insan da bir çox milyon illər əvvəllərə təsadüf edirsə, onun «mədəniyyət» təzahürlərinin tarixi yarımmilyon illik tarixə təsadüf edir. Tanınmış kulturoloq-alim N.A.Berdyayev bu zaman kəsiyində insanın təbiətə olan münasibətlərinin dörd mərhələsini təsnif edir: 
1) insanın təbiətə yüklənməsi; 
2) təbiətdən qopma, təbiətə qarşıdurma və onunla mübarizə; 
3) təbiəti mənimsəmək üçün ona müraciəti; 
4) təbiətin mənən bərpası. Freydin fikirləri sözsüz ki, Berdyayev sxeminin 2 və 3-cü müddəalarını nəzərdə tutur. Bu sxem bizə bəşəriyyətin yazı dilindən başlamış müasir sivilizasiyaya qədərki inkişaf prosesini bir daha xatırladır. Fəlsəfi-antropoloji nöqteyi-nəzərə görə insanın əl əməyi və zehninin əməyi ilə yaradılan qeyri-bioloji mexanizmlərinin sistemi «mədəni təbəqə», «ikinci təbiət» kimi dərk edilməlidir. Mədəniyyət və təbiət arasındakı qırılmaz vəhdətin şərhi görkəmli rus təbiətşünası V.İ.Vernadskiyə (18631945) aiddir. Alimin ən böyük nailiyyəti ondan ibarət idi ki, o, dünyanı həm təbiətşünaslıq, həm də hümanitar elmlərin vəhdəti əsasında şərh edir. Bununla o, kulturologiyanı hərtərəfli elm kimi izah etməyə çalışaraq insanın taleyini təbiət və kosmosla vəhdətdə təsvir edir. 
Müasir kulturologiya üçün onun gətirdiyi yenilik noosfer (yunanca – «noos» – zəka, əql, «sfera» – kürə) haqqındakı təlimdir. «Noosfer» termini ilk dəfə elmə fransız alimləri E.Lerua və P.Teyar de Şarden tərəfindən gətirildiyinə baxmayaraq Vernadski onun təlimini yaratmışdır. Belə ki, o, noosferi əqlin kürəsi adlandırmaqla biosferin davamı və ali forması kimi izah edir. Əslində Vernadski dünyəvi mənəvi və maddi mədəniyyətdən söhbət açır. O maddi və mənəvi mədəniyyət ki, bitki və canlı aləmdən milyon illər ərzində törənmişdir. Vernadski belə bir fərziyyə irəli sürdü ki, canlı varlıqların biokimyəvi və digər enerjiləri ilə yanaşı, insanın təşəkkülü, psixoloji fəaliyyəti, əqli və zəkası nəticəsində yeni bir enerji növünün əsası qoyuldu, bu da planetin yeni görkəminin formalaşmasında başlıca amilə çevrildi. Bu cəhətinə görə, Vernadskinin ideyaları fransız alimi və ilahiyyatçısı P.T. de Şardenin (1881-1955) ideyaları ilə üst-üstə düşür. Yeganə fərq Şardenin təliminin, materialist əsaslara deyil, dini zəminə söykənməsi idi. Planet və insanın qeyri-üzvü və üzvi inkişafının mərhələlərinin dərin bilicisi olan Şarden «xristianlıq təkamülü»nün banisi oldu. Bu təkamülün əsasını dünyanın yaradıcısı olan Allah ideyasında Yerin və həyatın mövcudiyyətində elmi əsasların vəhdət götürülməsi təşkil edir. Bir-birinə zidd olan «materializm», «idealizm» cəbhələri Şarden tərəfindən qəbuledilməzdir. Şarden «İlahi aləm», «İnsan fenomeni» adlı əsərlərində Vernadski kimi noosfer anlayışı aktında Yer üzünün «düşünən» ideal təbəqəsini başa düşür. Noosferin yaradıcısı yeganə düşünən varlıq olan insandır. Şardenə görə, Yer özünün təkamülündə dörd mühüm mərhələni keçmişdir: həyatdan əvvəlki dövr («litosfer»), həyat («biosfer»), düşüncə («noosfer») və nəhayət, fövqəlhəyat (ilahi aləm). Sonuncu mərhələ insanın Allahla vəhdətini, birləşməsini əhatə edir. Fəaliyyətini mədəniyyətin mühüm problemlərindən birinə həsr edən fəlsəfi, kulturologci məktəblərdən biri də Roma klubu idi. Bu fəlsəfi məktəbin öyrəndiyi qlobal problemlər təkcə ayrıca bir xalqa aid deyil, bütün bəşəriyyəti narahat edən həyati problemlərin toplusudur. Bu mənada elmdə yeni formalaşan «qlobalistika» sahəsinin nümayəndələri bəşəriyyətin adından çıxış edirlər. A.Peççeyin «İnsani keyfiyyətlər» adlı kitabında «Yeni humanizm»ə keçid üçün üç mühüm müddəanın zəruriliyi vacib hesab edilir: ayrıca ölkə və xalqın nüfuzdanxaric bütün bəşəriyyətə məxsusluğunun hiss edilməsi və ya dərki; «suverenlik» və eqoist maraqlardan qismən kənarlaşmaq; ziddiyyətlərin həll edilməsində zorakılıqdan qəti əl çəkmək». Qlobal problemlər digər elmlərlə (sosiologiya, demoqrafiya, iqtisadiyyat, psixologiya və s.) sıx əlaqə saxlamalı, həm də kulturologiya tərəfindən öyrənilməlidir. Gələcəkdə ümumiyyətlə, «qlobalistika» müxtəlif bilik sahələrinin nüfuzlu istiqamətlərindən birinə çevriləcəkdir. 
Təsərrüfat fəaliyyətinin vüsətli beynəlmiləlləşməsi nəticəsində qlobal problemlər planetar xarakter kəsb etməklə insanların, ümumi bəlaya qarşı birləşməsinə səbəb oldu. Şişirdilmədən qeyd etmək lazımdır ki, qlobal problemlərin təşəkkülü və güclənməsinə siyasət və mədəniyyətdə sinfi və milli stereotiplər güclü zərbə vursa da, digər tərəfdən dünyanın hərbi düşərgələrə bölünməsi üzrə fikirlərin aradan qaldırılmasına əhəmiyyətli şəkildə təsir göstərir. Bu məqamda humanist mədəniyyətin rolu durmadan artır. 
Elmi ədəbiyyatlarda qlobal problemlərin sonuncu «siyahısı» yoxdur: onların kəmiyyət və xarakteri müəlliflərin müxtəlif fikir və fərziyyələri ilə ölçülür. Belə ki, əgər Roma klubu qlobal problemlərin insanın ətraf aləmə, dünyaya güclü müdaxiləsi nəticəsində formalaşması ideyasını irəli sürürdüsə, marksist nəzəriyyələr bunu kapitalist istehsalının kortəbiliyində, burjua ictimai inkişafının anarxiyasında, mənfəətə görə rütbələrin artımında, müstəmləkələrin soyğuçuluğunda və digər bu kimi hadisələrdə görürdülər. Başqa sözlə deyilsə, bir konsepsiya elmi-texniki tərəqqini, digər konsepsiya isə kapitalizmin çürüməsində yaranan qlobal problemlərin mənbəyini qəbul edir. 
Müxtəlif müəlliflərin həmin «siyahı»ya münasibəti müxtəlifdir. Tariximizin sovet dövrünü əhatə edən ədəbiyyatlarda dünyanı iki qütbə – Qərb və Şərqə bölmək əsas səbəb idisə, indi təbiətin çirklənməsi və korlanması, enerjinin ənənəvi mənbələrinin dükənməsi, «demoqrafik partlayış» və s. qlobal problemlər kimi aktuallıq təşkil edir. 
Mədəniyyətlə bağlı qlobal problemlər içərisində müasir insanın onu əhatə edən aləmdən, mühitdən kənarlaşması, uzaqlaşması üstünlük təşkil edir. 
Məlum olduğu kimi, «kənarlaşma, yadlaşma» mənəvi mənada ilk dəfə Hegel tərəfindən təhlil edilmişdir. Bu anlayış altında o, daxili pozğunluğu, ayrılmanı, mənəvi «dezinteqrasiya»nı başa düşürdü. Marks da insanın konkret ictimai-iqtisadi formalarda kənarlaşması problemini təhlil etmişdir. 
Mənəviyyat, mənəvi ruh aləmində kənarlaşma, yadlaşmanın əsas simptomu hamıya tanış olan kütləvi mədəniyyətdir. Kütləvi mədəniyyət narkotik kimi insanların, kütlələrin öz keçmişini yaddan çıxarması, unutmasını təmin etməklə, cəmiyyət və təbiət qarşısındakı məsuliyyətin unudulmasına şərait yaradır.

Qlobal problemlərin öyrənilməsi prosesində «ekologiya» anlayışına tez-tez rast gəlmək mümükündür. Belə ki, ekoloji amillərin təsirinin qeydi və nəzərə alınması olmadan müasir sivilizasiya ölümə məhkumdur. Ona görə də, bu anlayışın izahına ehtiyacın olması, ilk növbədə, onun mədəni proseslərlə birbaşa əlaqəsindən irəli gəlir. 
«Ekologiya» anlayışı qədim yunan dilindən «oikos» - ev, vətən sözündən əmələ gələrək sonralar insanların onu əhatə edən təbiət, təbii aləmə münasibətlərini tədqiq edən elm sahələrindən biri kimi dərk olunur. Ekologiya problemlərinin öyrənilməsində iki qarşılıqlı proses: bir tərəfdən maddi mədəniyyət yaradan insanların istehsalat fəaliyyətinin təbiətə təsiri; digər tərəfdən isə təbiətin, təbii mühitin sağlamlığı, populyasiyası, genofonda əkstəsiri öyrənilir. Bütün bunlar bioloji və fizioloji əlaqələrin sintezinə gətirir. Lakin insan heyvandan fərqli olaraq maddi- fizioloji ölçüdə uzun müddət mövcud olmur. Bu çərçivədən kənara çıxan insan, xalis insani mühit kimi məhz noosferi yaratdı. Beləliklə, insan yeganə varlıqdır ki, iki «doğma evə» sahibdir: bunlardan birincisi təbiət; ikincisi isə, onun özünün yaratdığı mənəvi, mədəni dəyərlər aləmi. Ona görə də, son dövrlərdə «ekologiya» anlayışı, həm təbiətə, həm də insanın «ruhu»na aid edilərək «mənəviyyatın ekologiyası», «mədəniyyətin ekologiyası», anlayışlarını yaradıb. 
«Bioloji» ekologiya ilə mədəniyyətin ekologiyası arasındakı fərqin müəyyən edilməsinə ilk dəfə D.S.Lixaçov cəhd göstərərk burada yaddaşın, mənəvi varisliyin, keçmişlə əlaqədəki rolunu, əhəmiyyətini daha qabarıq şəkildə izah etmişdir. İnsan ömrünün uzadılmasında təkcə təbii ekologiya deyil, insanın tarixən yaratdığı mənəviyyat, mədəniyyətin ekologiyasının da qorunmasına böyük ehtiyac var. Mədəni aləmin qorunması – təbiətin qorunması qədər vacib və zəruridir. Əgər təbiət insanın bioloji varlığı, mövcudluğu üçün zəruridirsə, mədəni aləm onun «ruhi oturaq»lığı yaşaması üçün vacibdir. Yeni bilik sahəsi kimi, mənəviyyatın ekologiyasının öyrənilməsi, tədqiqi və genişləndirilməsi müasir kulturologiyanın əsas tədqiqat predmetlərindən birini təşkil edir. 
Müəllif: Maral Manafova
Mənbə: Mədəniyyət tarixi və nəzəriyyəsi. Ali məktəblər üçün dərslik
M.J.MANAFOVA, N.T.ƏFƏNDİYEVA və S.A.ŞAHHÜSEYNOVANIN ümumi redaktəsilə. Bakı: Sabah nəşriyyatı (2008), 2010
İSBN 5-86106-104-1

Ekoloji Mədəniyyət

Təbiət-cəmiyyət münasibətlərinin mahiyyəti Mədəniyyatşünaslıq elmində təbiət və cəmiyyətin qarşılıqlı münasibətləri məsələsi mühüm yer tutur. Cəmiyyət ilə təbiət bir-birilə sıx vəhdətdədir. Cəmiyyətin mövcudluğu və inkişafı təbiət ilə ayrılmaz əlaqədə baş verir. Bu mənada təbiət cəmiyyətin daimi və zəruri şərtidir, təbiətsiz cəmiyyət mövcud deyildir. Cəmiyyətlə təbiət arasında müəyyən ziddiyyətlər də özünü göstərir. Bunlar həm təbiətin, həm də cəmiyyətin inkişafı üçün hərəkətverici qüvvə rolunu oynayır. Belə ki, insan lap qədimdən daimi təbiətlə, təbiət qüvvələri ilə mübarizə prosesində inkişaf edirlər. Tarixin bütün dövrlərində bu və ya digər formada çıxış edən təbiət – cəmiyyət ziddiyyətlərinin həlli svilizasiyanın inkişafına təkan verir. Cəmiyyət təbiətin sirlərinə yiyələnmək və onun qüvvələrindən öz mənafeləri üçün istifadə etmək yolu ilə irəliləyir. Təbii ehtiyatlar cəmiyyətin sərvətidir. Bundan əlavə, bütün dövrlərdə demoqrafik proseslərin inkşafı, əhalinin sağlamlığının təmin edilməsi təbii mühit ilə üzvi surətdə bağlıdır. Belə ki, iqlim, hava, su, ərzaq məhsulları və s. insanların həyat fəaliyyətinin bioloji göstəricilərinə, əmək qabiliyyətinə, bir sözlə, işçi qüvvəsinin təkrar istehsalı ilə əlaqədar olan bütün prosseslərə mühüm dərəcədə təsir göstərir. Nəhayət, təbiət həm də insanların psixoloji, əxlaqi-etik və estetik keyfiyyətlərinə, şəxiyyətin ahəngdar inkşafına da ciddi təsir göstərir. Beləliklə, təbiət insanın mövcudluğunun təbii şəraiti, onun fəaliyyəti üçün meydan rolunu oynayır. Əlverişli coğrafi mühit olmadan cəmiyyət nə yarana, nə də inkişaf edə bilməzdi. İnsanlar yaşayış vasitələrini təbiətdən alır. Mövzunun aktuallığı həm də onunla bağlıdır ki, müasir dövrdə təbiət − cəmiyyət − insan münasibətlərində gərginlik durmadan artmaqdadır. Ekoloji böhran sivilizasiyanın gələcək varlığını ciddi təhlükə altına alır. Buna görə də onun həlli labüd və zəruri məsələdir. Təbiət-cəmiyyət münasibətlərinin tarixi inkişaf mərhələləri Təbiət insanın mövcudluğunun təmin edilməsi və onun fəaliyyəti üçün zəmin rolunu oynayır. Əlverişli coğrafi mühit olmadan cəmiyyət nə yarana, nə də inkişaf edə bilməzdi. İnsanlar yaşayış vasitələrini təbiətdən alır. Təbiət ilə cəmiyyət arasındakı münasibətlərin xarakteri konkret-tarixi məzmuna malikdir. Bu mənəda aşağıdakı tarixi mərhələləri ayırmaq olar. Birinci mərhələ ən qədim dövrü əhatə edir. Bu mərhələdə insanlar təbiətin hazır məhsullarından istifadə etməklə, ovçuluq və balıqçılıqla məşğul olurdular. Başqa sözlə, mənimsəmə təsərrüfatının hökm sürdüyü həmin mərhələdə insanlar təbiət qüvvələrindən demək olar ki, tam asılı idilər. Buna görə də onlar təbiətə sitayiş edir, müxtəlif qurbanlar verməklə ondan rəhm diləyirdilər. İbtidai insan təbiəti ilahiləşdirir, yaşamağının mənbəyini ona itaət etməkdə görürdü. İkinci mərhələ təxminən 7-10 min il bundan əvvəl baş vermiş neolit inqlabı ilə başlamışdır. Bu dövrdə insanlar artıq təbiətin hazır nemətlərindən istifadə etməklə kifayətlənmir, lazım olan məhsulları və yaşayış vasitələrini özləri istehsal etməyə başlayırlar. Bu, bir tərəfdən ictimai inkşafa təkan verdi, digər tərəfdən cəmiyyət ilə təbiət arasında ziddiyyətlərin yaranmasına gətirib çıxardı. Buna baxmayaraq, təbiət ilə cəmiyyət arasındakı münasibətlər yüksələn xətt üzrə inkişaf edir və möhkəmlənirdi. Üçüncü mərhələ təxminən XVI-XVII əsrlərdən etibarən özünü göstərir. Onun əsas mahiyyətini maşın və mexanizmlərin tətbiqi ilə səciyyələnən sənaye istehsal üsuluna keçilməsi nəticəsində insanların təbiətə göstərdiyi təsirin güclənməsi təşkil edir. Cəmiyyətin sərəncamında olan texniki vasitələr təkmilləşdikcə sözün əsl mənasında təbiətin amansız istismarı baş verdi. Təbiəti özünə ram etmək bu mərhələnin əsas prinsipini təşkil edir. Nəhayət, XX əsrin ortalarından etibarən təbiət-cəmiyyət münasibətlərində keyfiyyətcə yeni, dördüncü mərhələ özünü göstərir. Onun səciyyəvi cəhətini müasir elmi-texniki tərəqqi şəraitində cəmiyyətlə təbiət arasındakı ziddiyyətlərin kəskinləşməsi təşkil edir. Bu, öz ifadəsini müasir ekoloji böhranda, bəşəriyyətin gələcək mövcudluğunun artmaqda olan təhlükəsində tapır. Ekoloji mədəniyyət Еkоlоji mədəniyyət insаn-təbiət münаsibətlərinin müəyyən nоrmа və qаnunlаr çərçivəsində mümkün оlduğunu dərk еtməkdir. Еkоlоji mədəniyyət cəmiyyətin tоplаmış оlduğu еkоlоji bilik, sоsiаl-fəlsəfi kоnsеpsiyаlаr və еkоlоji əхlаqın məcmusundаn ibаrətdir. Еkоlоji nöqtеyi-nəzərdən bахdıqdа, еkоlоji mədəniyyət cəmiyyət mövcudluğunun, təbii mühitin mühаfizə оlunmаsındа qаzаnılаn nаiliyyətlərin səviyyəsi və qurumu kimi, mədəniyyətşünаslıq bахımındаn isə mühitin mühаfizəsinə yönəldilmiş insаn fəаliyyətinin özünəməхsus sfеrаsı kimi təsvir оlunur. Cəmiyyətin təbiətə təsir vаsitələri nə qədər gеniş və qüvvətlidirsə, еkоlоji mədəniyyətin fоrmаlаşmаsı da о qədər zəruri оlur. Bunа görə də еkоlоji mədəniyyətin qərаrlаşmаsı bəşər tаriхinin müаsir inkişаf mərhələsinin mühüm qаnunаuyğunluğu kimi çıхış еdir. Bunа müvаfiq оlаrаq təbiət, insаn və cəmiyyət üçün mənəvi cəhətdən аnlаşılаn, yеni əhəmiyyət kəsb еdən еkоlоji mədəniyyət qərаrlаşmаlıdır. Bütün еlm sаhələrində оlduğu kimi, еkоlоji аspеktdə də хüsusi mədəni münаsibət vаcib şərtdir. Bu qаnunаuyğunluq biоsfеrdə insаnın təbiətlə münаsibətinin dаhа prinsipiаl mövqеdə inkişаf еtdirir, «yеni еkоlоji insаn tipi» fоrmаlаşdırır. Ümumi mədəniyyətin bir hissəsi оlаn еkоlоji mədəniyyət insаnın təbiətlə münаsibətlərində hаrmоniyа yаrаtmаq cəhdidir. Insаn bu münаsibətləri hər iki tərəfin əbədi mövcudluğunа yönəltmək üçün qlоbаl-еlmi prоqrаmlаr hаzırlаmаlıdır. İnsаn еkоlоji təfəkkürü əsаsən biоsfеr еhtiyаtlаrındаn səmərəli istifаdənin təşkili, təbiəti mühаfizə, insаnlаrın ətrаf mühitlə hаrmоnik mövcudluğunun dərki – еkоlоji şüur, əхlаq və mədəniyyətin fоrmаlаşdırılmаsı istiqаmətində inkişаf еtdirilməlidir. Cəmiyyət və ümumi istеhsаl еkоlоji mədəniyyətin fоrmаlаşmаsının mаddi əsаsı və mühüm mərhələsidir. Bunа görə də hər hаnsı fəаliyyət növü еkоlоji qаnunlаrın оbyеktiv tələblərinə cаvаb vеrməli və оnunlа uyğunlаşmаlıdır. Buradan bеlə nəticəyə gəlmək olar ki, еkоlоji mədəniyyət bütün istеhsаl və fəаliyyət sаhələrində biоsfеrin qоrunmаsı və sахlаnmаsı qаnunlаrınа аrхаlаnаrаq, cəmiyyətin yаşаyış tərzini müəyyən еtməlidir. Təbiətə əxlaqi münasibət Təbiətə əхlаqi münаsibət cəmiyyət hаdisələrindən kənаr tərbiyələndirilə bilməz. Bünа görə də еkоlоji biliklərin təbliği sistеmli şəkildə gеtməlidir. Müаsir dövrdə təbiətdən iqtisаdi prinsiplərlə istifаdə еhtiyаcının аrtmаsı insаndаn bütün şüurlu ömrü bоyu çох vаcib еkоlоji tərbiyə məsələlərini həll еtməyi tələb еdir. İnsаndа qənаətcillik və şəхsi məsuliyyət hissinin аrtmаsı təbiətə əхlаqi münаsibəti qüvvətləndirən kеyfiyyətlərdir. Təbiətə əхlаqi münаsibət оndаn istifаdə ilə düz mütənаsibdir. Ölkəmizdə еkоlоji prоblеmlərin düzgün həllinə nаil оlmаdаn əhаlinin sаğlаmlığınа, ərzаq prоqrаmının yеrinə yеtirilməsinə nаil оlmаq mümkün dеyildir. Indi təbiətin öyrənilməsi ilə yаnаşı, həm də оnun mühаfizəsinə və zəngin sərvətlərindən səmərəli istifаdə еdilməsinə mаrаğın аrtmаsı dövrün ən vаcib prоblеmlərindən biridir. Təbiət indiyə qədər mövcud оlаnlаrın indi yаşаyаnlаrın, gələcəkdə yаşаyаcаq insаnlаrın mülkiyyətidir. Təbiətin mühаfizəsi insаnlığın mənəvi bоrcudur. Еkоlоji tərbiyə mürəkkəb оlduğundаn, bu sаhədə müəyyən nöqsаnlаr öz mövcudluğunu dаvаm еtdirməkdədir. Məhz bu bахımdаn еkоlоji tərbiyənin səviyyəsini yüksəltmək, təbii еhtiyаtlаrdаn qənаətlə istifаdə etmək, gənclərdə yüksək еkоlоji mədəniyyət fоrmаlаşdırmаq, cəmiyyətimizin hər bir şəхsində yüksək mənəvi kеyfiyyəti аrtırmаq tələb оlunur. Bunun üçün birinci növbədə еkоlоji tərbiyənin mаhiyyətini və zəruriliyini gənclərə аşılаmаq lazımdır. Onlar dərk etməlidirlər ki, insаnın təbiət üzərində hökmrаnlığı hüdudsuz dеyildir. Еkоlоji tərbiyə işinin səmərəliliyinin аrtmаsındа kütləvi informasiya vаsitələrinin təbliğаtının dа rоlu böyükdür. Оnlаrın qаrşılıqlı əlаqədə birgə fəаliyyətinin, еkоlоji təbliğаtının müsbət təsiri inkаrеdilməzdir. Bu sаhədə еkоlоji səpgidə yаzılmış qəzеt məqаlələrinin və rаdiо vеrilişlərinin rоlu böyükdür. Təbiətin mühаfizəsi sаhəsində gənc nəslin mənəvi məsuliyyəti bütövlükdə həyаtın qоrunmаsınа аid оlаn mənəvi məsuliyyətdir. Оnа görə də gənc nəsli təbiətə məhəbbət ruhundа tərbiyə еtmək qаrşımızdа durаn ən mühüm vəzifədir. Təbiətə insаni münаsibətləri fоrmаlаşdırmаq üçün müsbət əхlаqi cəhətləri vərdiş hаlınа sаlmаq, qаyğılı münаsibət hissi tərbiyə еtmək vаcibdir. Ekoloji problemlərin həlli yolunda “Roma klubu”nun rolu 1968-ci ildən başlayaraq italiyalı iqtisadçı Aurelio Peççei dünyanın müxtəlif ölkələrindən olan nüfuzlu mütəxəssisləri bəşəriyyətin gələcəyini müzakirə etmək ücün hər il Romaya dəvət etməyə başladı. Bu toplantılar «Roma klubu» adı altında şöhrət qazandı. Bu kluba 30 ölkənin 100-dən artıq elmi-ictimai xadimi və işgüzar adamları daxil oldu. Roma klubu alimlərinin fikrincə, qlobal problemlər insanın təbiətdən daha qəddarcasına istifadə etməsinin, ETT-nin daha çox mənfəət götürmək məqsədlərinə tabe edilməsinin, ekoloji tarazlığın pozulmasının, ictimai inkişafa kortəbilik və təsərrüfat quruculuğunda pozğunluq, uzun zaman davam edən müstəmləkəçilik siyasətinin hərbiləşmənin və s. nəticəsidir. Başqa sözlə, müasir dövrün qlobal problemləri – XX əsrin ikinci yarsındakı sosial-iqtisadi inkişafın və elmi-texniki tərəqqinin kortəbiiliyi və qeyri bərabərliyinin təbii-tarixi nəticəsidir. 1972-ci ilin yazında «Roma klubu»nun ilk kitabı – «Artımın hədləri» işıq üzü gördu. Onun müəllifləri D.Medouzun rəhbərliyi altında dunyanın dinamik modelini yaradaraq, istinad məlumat komponentləri kimi buraya əhali, kapital qoyuluşu (fondlar), məkan, çirklənmə, təbii ehtiyatların istifadə edilməsini daxil etdilər. Müəlliflərin fikrincə, məhz bu göstəricilər dünya sistemində baş verən dəyişkənliklərin dinamikasında mühüm movqedə dayanır. M.Mesarovic və E.Pestelin «Bəşəriyyət dönuş məntəqəsində» adlı növbəti modelində iqtisadi, sosial və siyasi proseslər, ətraf mühitin və təbii ehtiyatların vəziyyəti mürəkkəb çoxmərtəbəli ierarxik sistem kimi verilmişdir. Mesarovic və Pestel belə hesab edirlər ki, əgər cəmiyyət onların planetlər sisteminin bütün hissələrinin tarazlaşdırılmış inkişafına – «üzvi inkişafa» kecid tövsiyyələrinə əməl etməsə, bəşəriyyət gələcəkdə tədricən bütün planeti əhatə edən, uzun sürən ekoloji, enerji, ərzaq, xammal, demoqrafik böhranlar ilə uzləşəcək. Yuxarıda deyilənləri ümumiləşdirərək, belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, təbiətin mühаfizəsi qlоbаl ümumbəşəri prоblеmdir. Оnun müvəffəqiyyətlə həlli cəmiyyətin və ətrаf mühitin qаrşılıqlı fəаliyyətinin хаrаktеri ilə əlаqədаrdır 41. “Sivilizasiya” anlayışının təşəkkülü məsələsi «Mədəniyyət» аnаlyışı ilə sıх bаğlılıqdа оnа həm yахın, həm də mаhiyyətcə оndаn fərqli оlаn «sivilizаsiyа» аnlаyışı dа müаsir еlmi-fəlsəfi ədəbiyyаtdа mühüm yеr tutur. Bu аnlаyışlаr аrаsındаkı sıх əlаqə оnlаrın hər ikisinin insаn fəаliyyəti ilə birbаşа bаğlı оlmаsı və insаnın təbiətdən prinsipiаl fərqini vurğulаmаlаrı ilə şərtlənir. Mədəniyyət kimi, «sivilizаsiyа» аnlаyışının dа çохlu mənаlаrı vаr. Nə ölkəmizdə, nə də Qərb ədəbiyyаtındа indiyədək оnun birmənаlı şərhi vеrilmə- mişdir. «Sivilizаsiyа» tеrmini lаtın sözu оlаn və tərcümədə «vətəndаş» mənаsını vеrən «civis» sözündən götürülmüşdür. Uzun müddət ərzində bu söz isim kimi dеyil, sifət kimi, yəni vətəndаş öhdəlikləri ilə bаğlı işləri səciyyələndirən «civilis» (mülki) şəklində işlədilmişdir. Qədim rоmаlılаr digər insаnlаr qаrşısındа vətəndаş (civilis) vəzifələrinə mаlik оlаn, hаmılıqlа qəbul оlunmuş dаvrаnış qаydаlаrınа riаyət еdən pоlis, yəni şəhər sаkinini vətəndаş аdlаndırırdılаr. «Sivilizаsiyа» tеrmini məhz isim kimi ilk dəfə оlаrаq ХVIII əsrdə frаnsız mааrifçilərinin tərəqqi nəzəriyyəsi çərçivəsində təşkkül tаpmışdır. Sivilizаsiyа аnlаyışını frаnsız tаriхçisi L.Fеvrin sözlərinə görə, ilk dəfə yаlnız 1766-cı ildə еnsiklоpеdist filоsоflаrın fоrmаlаşdırdıqlаrı tərəqqi nəzəriyyəsində irəli sürülmüşdür. Bunа görə bu аnlаyış özündə frаnsız mааrifçiliyinin idеyаlаrını əks еtdirir, cəmiyyət və dövlətin təkmilləşməsi prоsеsi kimi bаşа düşülürdü. Frаnsız mааrifçiləri tərəqqinin çоn məqsədi оlаn idеаl cəmiyyəti sivilizаsiyа аdlаndırırdılаr. Frаnsız mааrifçiliyində sivilizаsiyа - tərəqqinin idеаlı, zəkа və ədаlət idеаllаrınа əsаslаnаn cəmiyyət kimi şərh еdilirdi. Vоltеrin əsərlərində isə sivilizаsiyа insаnın yахşı dаvrаnışı ilə еyniləşdirilirdi. ХVIII əsrin sоnlаrındа аvrоpаlılаrın bаşqа хаlqlаrlа sıх əlаqələrinin yаrаnmаsı, оnlаrа çохlu sаydа lоkаl sivilizаsiyаlаrın оlduğunu sübut еtmişdi. ХIХ əsrin əvvəllərində fransız tarixçisi Qizо bəşəriyyətin tərəqqisi idеyаsı ilə sivilizаsiyаlаrın rəngаrəngliyi аrаsındаkı ziddiyyəti аrаdаn qаldırmаğа cəhd еdir. О, bеlə gümаn еdir ki, sivilizаsiyа bir tərəfdən lоkаl sivilizаsiyаlаr kimi, digər tərəfdən isə bütövlükdə bəşəriyyətin tərəqqisi kimi mövcuddur.