ƏTRAF MÜHİTİN ÇİRKLƏNMƏSİ
Çirklənmə haqqinda qisa bilgi. Çirklənmə
obyektləri.
Çirkləndirmənin mənbələri
Dar anlamda çirklənmə - hər hansı mühitə gətirilən yeni və ona xass
olmayan fiziki, kimyavi və bioloji ünsürlərin gətirilməsi ya da o ünsürlərinin
miqdarının mühitdə artmasıdır.
Çirklənmənin birbaşa obyektləri
bioloji toplumun yaşadığı hava,
su və toppaqdır. Çirklənmənin dolayı obektləri çirklənmə qurbanlarıdır. Bunlar
bitkilər, heyvanlar, mikroorqanizmlərdir.
Girklənmənin mənşəyi çox çeşidli ola bilər. Onların arasında təkcə sənaye
müəssisələri və istilik-enerji kompleksləri deyil, həmdə məişətin,
heyvandarlığın, nəqliyyatın tullantıları, eləcə də ekosistemlərə insanın gətirdiyi
gəmirici və ziyanvericilərə qarşı istifadə edilən maddələrdir.
Ekoloji baxımdan çirklənmə təkcə hava, torpaq və suya onlara yad olan
maddələrin tullantıların atılması demək deyil. Istənilən durumda çirklənmə
bütün ekosistemə ziyan vurur. Bundan başqa, bir çeşid maddələrin həddən artıq
çoxalası ekoloji faktorlarının dəyişməsi deməkdir, çünki ziyanlı maddələr əslində
o qəbildəndirlər. Deməli belə olanda bu faktorların rejimi və tərkibi bu, ya da
başqa canlının ekoloji dözümlülülük həddinə uyğun gəlmir. Belə olduqda,
ekosistemdə maddələr mübadiləsi pozulur, ziyanlı maddələrin təbii həll
olunmasında (assimilyasiyasında) əngəllər törənir. Beləliklə, ekoloji baxımdan
çirklənməyə belə bir tərif vermək olar: çirklənmə
bu, ya da başqa ekoloji sistemə, ona xass
olmayan və onu son olaraq yararsız edib məhsuldarlığını azaldan, madələr
dövriyyəsinin qarşısını alan, onların assimilyasiyasını və enerji axınını kəsən
canlı ya da cansın komponentlərin gətirilməsidir.
Mühitin çirklənməsi çətin çoxyönlü prosesdir. İstehsalatın
tullantıları öncə olmadıqları yerlərdə
ortalığa çıxırlar. Onların çoxusu kimyavi baxımdan aktiv olur və canlıların bədənlərində
olan molekullarla reaksiyalara girirlər, ya da havada oksidləşirlər
(turşuyurlar). Belə olanda onlar canlılar üçün zəhərə çevrilirlər.
Çirklənmənin nəticələri heç də hər zaman özlərini birbaşa göstərmir.
Onların açıq görsənən görsəntilərinə kizli gedən proses gətirib çıxardır. Buna
görə indi alimlər çirklənmənin dərəcəsinin nə olduğunu ən başlanqıc mərhələlərdə
axtarırlar.
Bununla belə, çirklənmə təkcə zərərli maddələrin ətraf mühitə tullanması
deyildir. Örnək üçün, soyuducu sistemlərin sularını təbii hövzələrə buraxanda,
orada təbii temperatur rejimi dəyişir.. Bu da temperatur çirklənməsidir. Səsin
və işıqlanma dərəcəsinin aşması da çirklənmə sayılır.
Çirkləndiricilərin çeşidləri.
Çirkləndiricilər – minlərlə kimyavi və zəhərləndirici maddələr, özəlliklə də
metallar və oksidlər, eləcə də aerozollardır. Bu kimi maddələr tullantı mənbələrinin
fərqli olmasına baxmayaraq, tərkiblərinə və təsirlərinə görə eyni ola bilərlər.
Belə ki, karbohidrogenlər havaya qaz-neft sənayesinintullantısı kimi də,
yanacağın yandırılmasının məhsulu kimi də çıxır.
Ətraf mühitə atılmış, ya da öz adi miqdarını
aşan hər bir fiziki varlıq, kimyavi maddə və canlı (daha çox mikroorqanizmlər)
çirkləndirici ola bilər.
Bioloji proseslərlə dağılan və dağılmayan
antropogen çirkləndiricilər vardır. Birincilər təbii maddələr dövriyəsinə girib
ortalıqdan çıxarılır ya da başqa bioloji maddələrdə həll olurlar. İkincilər isə
təbii olaraq həll olunmur. Buna görə orqanizmlərə düşüb həzm olunurlar.
Ətraf mühitin çirklənməsinin təbii və antropogen növləri.
Ətrav mühitin çirklənməsinin təbii (vulkannın püskürməsi, sellərin axması
kimi hansısa təbii olaylar sonu yaranmış) və antropogen (insan fəaliyyətinin
sonu ortalığa çıxmış) növləri vardır.
Antropogen növü isə öz növbəsində aşağıdakı növlərə bölünür:
- bioloji - təbii ya da insan fəaliyyəti sonu yaranan;
- mexaniki – fiziki və kimyavi fəsadlara gətirib çıxartmayan yalnız
mexaniki cəhətdən ətraf mühiti çirklədən ünsürlərlə yaranan;
- kimyavi – mühitin təbii kimyavi özəlliklərini dəyişən maddələrin təsiri
ilə yaranan.
Ətraf mühitin fiziki və mikrobioloji çirklənməsi
Fiziki çirklənmənin aşağıdakı növləri vardır:
1.
Termal – temperaturun artması sonu yaranan. Buna səbəb müəssisələrin
bacalarla havaya püskürdüyü isti buxar, buraxdıöı isti sular kimi amillər olur.
2.
İşıq – süni işıq mənbələrinin təsiri altında bitki və heyvanların
yaşamında mənfi dəyişmələrə gətirib çıxardan təbii işıqlandırılmasının
pozulması sonu yaranır;
3.
Səs – təbii səs səviyyəni aşan və canlılar üçün səs-küyə çevirilən,
zaman-zaman təkrarlanan proseslərin sonu yaranır;
4.
Elektromaqnit – mühitin elektromaqnit şüalanma fonunun dəyişməsi sonu
yaranır. Buna örnək təbiətə elektrik naqillərindən, radio və televiziya
ötürücülərindən, bəzi sənaye qurğularından dəyən ziyandır. Bu da zərif bioloji
strukturlarda dəyişmələrə, qlobal və yerli səviyyədə geofizik anomaliyalara gətirib
çıxardır.
5.
Radioaktiv - ətraf mühitdə radioaktiv maddələrin təbii səviyyəsinin
aşması sonu yaranır
6.
Mikrobioloji – insan fəaliyyətinin nəticəsində çoxlu sayda surətlə artan
mikrobların yaranması və surətlə artması sonu yaranır.
Torpaqların çirklənməsi
Antropogen təsiri altında torpaqlarda kimyavi maddələrin miqdarının o yer
üçün normal həddinin aşması ilə müşaiyət olunan torpaqların çirklənib sıradan
çıxmasıdır.
Çeşidli maddələrlə çirklənmənin başlıca göstəricisi bu maddələrin ətraf
mühitdəki canlılara mənfi təsiridir. Çünki ayrı ayrı canlıların kimyavi təsirə
dayanıqlılığa bir-birindən fərqlənir. Təbii mühitlə müqayisədə, insanı bürüyən
mühitdə, onun fəaliyyətinin sonu olaraq, çeşidli kimyavi maddələrin miqdarı
görsənən qədər çoxdur. Bu təhlükə hətta bu maddələrə yüksək dayanıqlı canlılar
üçün də təhlükəli ola bilər. Torpaqların çirklənməsi ekosistemin və yerin tükənməsinin
ən təhlükəli növüdür.
Suların çirklənməsi
Suların çirklənməsi çeşidli çirkləndiricilərin dənizlərə, çaylara, göllərə,
yeraltı sulara düşməsidir. Bu da ziyanlı maddələrin sulara düşməsinin qarşısını
alan qurğuların olmaması ya yararsız olması və bu yöndə başqa tətbirlərin
görülməməsi üzündən baş verir. Çox vaxt suların çirklənməsi gözə görsənməyərək
qalmaqda olur, çünki çirkləndiricilər suda həll olunmuşolurlar. Ancaq burada
istisnalar da vardır: örnək kimi köpüklənən vasitələri, sular özərində üzən
neft ləkələrini, şirkli axınları göstərmək olar. Bir neçə təbii çirkləndiricilər
vardır. Onlardan biri yerdə olan alyuminiumdur.. Kimyavi reaksiyaların sonu o
suların tərkibinə girərək onları çirkləndirir.Başqa təbii çirkləndirici
magniumdur. O da balıqlara ziyan yetirir.
Ancaq təbii çirkləndiricilərin həcmi, insanın iatehsal etdiyi çirkləndiricilərlə
müqayisədə çox azdır. Hər il su hövzələrinə minlərlə çirkləndirici maddələr
axıdılır. Onların təsirinin nə ilə sonuclanacağı çox vaxt bilinmir. Bu maddələrin
çoxu yeni kimyavi maddələrdir. Sularda insan fəaliyyəti sonu ağır metallar (kalsium, kadmium, civə, qurquşun, xrom
kimi), pestisidlər, nitratlar, fosfatlar, neft məhsulları axıdılır. Hər il 12
million ton ntftin sulara axıdılması bilinməkdədir. Atom elektrik stansiyalardan
sulara radioaktiv maddılır də düşməkdədir.
Təmizlənməmiş suların hövzələrə axıdılması sonu suyun mikobioloji çirklənməsi
baş verir. Beynalxalq Səhiyyə Nazirliyinin göstəricilərinə görə dünyada xəstəliklərin 80%-i elə suların aşağı keyfiyyətindən
və antisanitar durumundan baş verir. Kəndlərdə isə suyun keyfiyyəti problemi
daha kəskindir. Dünyanın kənd əhalisinin 90%-i içmək və çimmək üçün təmizlənməmiş
sulardan istifadə edirlər.
Havanın
çirklənməsi
Havanın çirklənməsi çeşidli qazların, buxarların və bərk hissəciklərin
havaya keçməsinin nəticəsində yer atmosferinin hər bir istənilməz dəyişməsidir.
Bu da təbii proseslər ya da insanın fəaliyyətinin sonu ola bilər.
Çirkləndiricilərin 10%-ə yaxını atmosferə külün, toz halında olan
turşüların, zəhərli qazların çıxması ilə müşaiyət edilən vulkanın püskürməsi
kimi təbii gəlakənlər sonu çıxır. Atmosferə həm də dəniz sularından və çürüyən
bitkilərdən ayrəlan küküdr də çıxmaqdadır. Meşə yanğınları sınu da atmosferə böyük miqdarda tüstü və toz girir. Havada
olan mikroorqanizmlər (viruslar,
bakteriyalar, göbələklər) insanlarda xəstəliklərə yoluxmasına və allergiyanın
çeşidli formalarının yayılmasına gətirib çıxardır.
Yerdə qalan 90% çirkləndiricilər insan fəaliyyətinin sonu atmosferə yol
açırlar. Bunlar elektrostansiyalarda və avtomobillərdə yandırılar yanacaqların
tüstüləri, tozların çıxması ilə sonuclanan istehsal gücləri kimi vasitələrdir.
Atmosferə çıxan çirkləndirici maddələr mənbəyindən ayrılıb uzaq məsafələrə
yayılırlar. Sonra, yağışla, qarla və dolu ilə qarışaraq yenidənbərk hissəciklər,
damcılar ya da kimyavi maddələr formasında yenidən yer üzünə yağırlar. Bu da
insan sağlamlığına, eləcə də başqa canlılara mənfi təsir edir.
Kosmosun çirklənməsi
Kosmik zibil kosmosda olan nə vaxtsa işlədilən
və indi heç nəyə yararlı olmayan, ancaq kosmik gəmilər üçün təhlükə törədən
bütün sünü obyektlərlə onların fraqmentləridir. Bəzi durumlarda tərkibində daha
təhlükəli maddələr (radioaktiv, toksik) olan kosmik zibil yer kürəsi üçün də təhlükəli
ola bilər. Çünki onlar orbitlərindən yayınıb yer atmosferinə girib yaşayış məntəqələrinə
tökülə bilərlər.
Kosmik zibillər problemi ilk kosmik gəmilərin və
peyklərin orbitə şıxarılmasından sonra gündəmə gəldi. Bu barədə BMT-də özəl məruzələr
də dinlənildi. Orada qeyd edildi ki kosmosun zibillənməsi hansısa bir ölkə üçün
deyil bütün yür kürəsi üçün təhlükəlidir.
2009-cu
ilin hesabatlarına görə Yer ətrafında 300000-ə yaxın zibil hissələr dolanır.
Belə getsə, yerin yaxınlığında olan fəza tamam zibillənib, gələcəkdə kosmik üçuşlara,
peyklərin buraxılmasına ciddi maneələr törədəcək.
Ətraf mühitin çirklənməsi nəticələri
Çirklənmə sonrası ayrı-ayrı ekosistemlər, eləcə də biosferanın dağılması
prosesləri baş verir. Bunun sonunda münbit torpaqlar tükənir, ekosistemlərin və
biosferanın məsuldarlığı enir.
Çüirklənmələr insanın fiziki və mənəvi dürümüna mənfi təsir edir. Havada,
torpaqda və sularda olan ziyanlı kimyavi maddələr insan sağlamlığı üçün təhlükəyə
çevirilir. Onlar həm də immuniteti zəyiflədir.
Çirklənmə sonrası havaların istiləşməsi qarların və buzların əriməsinə gətirib
çıxardır. Bu da dənizlərin səviyyəsinin qaxması, qurunun su basğınına məruz
qalması təhlükəsini yaradır.
Eyni zamanda mülayim iqlimli yerlərdə tropik xəstəliklər yayılır. Çünki
istiləşmə nəticəsində tropik bakteriyalar o iqlimlərə dözümlü olub yayılırlar.
Çirklənmənin nəticəsində heyvan və bitki növləri məhv olur. Buzların əriməsi
sonu quzeydə, quraqlıqlar sonu isə güneydə heyvan və bitki növləri yer üzündən
silinib gedir. Balıqların bir çox növləri suların çirklənməsi üzündən ölür. Çox
böyük surətlə gedən inkişaf sonrası bir çox canlılar buda dözümluluk göstərə
bilmədiyindən məhv olur. Bununla da bütün yer kürəsində həyatın axarı dəyişir.
Çirkləmə sonrası olaylarda əhalinin göçü (miqrasiyası) baş verir. Bu da
texnogen fəlakətlər, dənizlərin qurulara irəliləməsi, temperaturun qalxması və
bunun sonrası quraqlığların düşməsi nədəni ilə olur. Belə olanda da dünyanın
bir bölgələrində əhali surətlə artır, başqaları isə boşalır.. Bu da çeşidli
qarşıdurmaları, cinayətlərin artmasına və aclığa gətirib çıxardır.
