2010-cu il Azərbaycan
Respublikasının Prezidenti tərəfindən ölkəmizdə ekologiya ili elan edilmişdir.
Ekologiya ili çərçivəsində müxtəlif tədbirlər həyata keçirilir, spesifik sahələr
üzrə elektron resurslar yaradılır, əhali arasında maarifləndirmə işləri gücləndirilir.
Bu gün dünyada ən aktual məsələlərdən biri bəşər sivilizasiyasının və onu əhatə edən ətraf mühitin sabitliyinin təhlükə qarşısında qalması, iqtisadiyyatın sürətli inkişafı ilə ətraf mühitin mühafizəsinin uzlaşdırılmaması, mövcud ekosistemlərin dağılması təhlükəsinin artmasıdır. Atmosferin ozon qatının dağılması, qlobal istiləşmə, səhralaşma prosesinin getdikcə daha geniş əraziləri əhatə etməsi, bioloji müxtəlifliyin kəskin azalması, ətraf mühitin çirklənməsi ilə əlaqədar müxtəlif xəstəliklərin geniş yayılması dünyanı narahat edən ciddi problemlərdir.
Ətraf mühitin mühafizəsi dövlətinmizin başçısının daim diqqət mərkəzindədir və bu sahədə ciddi islahatlar həyata keçirilir. Bu gün Azərbaycan ətraf mühitin yaxşılaşdırılmasına dair bütün vacib beynəlxalq konvensiylara qoşulmuşdur. “Azərbaycan Respublikasında ekoloji vəziyyətin yaxşılaşdırılmasına dair 2006-2010-cu illər üçün Kompleks Tədbirlər Planı” təsdiq edilmiş və bir sıra proqramlar qəbul edilmişdir. Qarşıya qoyulan vəzifələrin müvafiq dövlət orqanları tərəfindən icrasına nəzarət edilir.
Ölkəmizdə ekoloji mühitin pozulması, meşələrin, otlaqların, kənd təsərrüfatına yararlı torpaqların azalması, bəzi yerlərdə tamamilə sıradan çıxması, şəhərlərimizdə atmosfer havasının, Kür, Araz və digər çayların, Xəzər dənizinin, torpaqların çirklənməsi, bir sıra bitki və heyvan növlərinin bioloji müxtəlifliyinin pozulması və ya azalması ekoloji problemlərin təxirə salınmadan həllinin zəruriliyi ekologi biliklərə tələbat və marağı günü-gündən artırır.
Respublikamızda əhalinin ekoloji maarifləndirilməsi və ekoloji mədəniyyətin formalaşdırılması məqsədilə Prezident Kitabxanasının əməkdaşları “Azərbaycan ekologiyası” adlanan və beş fəsildən ibarət olan sənəd-informasiya resursu hazırlamışlar. “Ümumi məlumat” adlanan birinci fəsildə “Ekologiya nədir?” sualına cavab verilir, ölkəmizdə həyata keçirilən ekoloji siyasətin əsas istiqamətləri təhlil edilir, ekoloji-coğrafi rayonlaşdırmanın təsviri verilir. Həmin fəslin “Biomüxtəlifliklər” bölməsində Azərbaycanda biomüxtəlifliyin qorunması vəziyyəti araşdırılır, 13 dövlət təbiət qoruğu ilə yanaşı, palçıq vulkanları qrupu təbiət qoruğu, 8 milli park, 23 dövlət təbiət yasaqlığı haqqında məlumat verilir.
Sənəd-informasiya resursun ikinci fəsli “Ekoloji problemlər” adlanır. Bu fəsildə Abşeron yarımadasının, Xəzər dənizinin, çayların ekoloji problemləri, habelə, atmosferin çirklənməsi, səhralaşma, torpaqların eroziyası, qlobal istiləşmə, ozon qatının qorunması problemlərinə aid bölmələr verilmişdir. Bunlardan əlavə, Ermənistan ərazisindən keçib gələn çayların zərərli tullantılarla çirkləndirilməsi, işğal altında saxlanılan ərazilərdə biomüxtəlifliyin məhv edilməsi, radioaktiv tullantıların həmin ərazilərdə basdırılmasına aid məlumatlar “Ekoloji terror” başlığı altında təqdim edilir.
Resursun “Ekoloji maarifçilik” adlanan üçüncü fəslinin birinci bölməsində özündə bu sahəyə aid 1000-dən artıq termin və anlayışı əks etdirən elektron “Ekoloji lüğət” təqdim edilir. Azərbaycanın 60-a yaxın ekoloq alimləri haqqında bioqrafik və biblioqrafik məlumatlar “Ekoloq alimlərimiz” bölməsində toplanmışdır. “Ekoloji təqvim” adlanan bölmədə isə istər beynəlxalq miqyasda, istərsə də ölkə miqyasında ekologiya və ətraf mühitlə bağlı qeyd edilən hadisələrin və əlamətdar günlərin təqvimi təqdim edilir.
Elektron resursun “Qanunvericilik bazası” adlanan dördüncü fəslində Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyini əldə etməsindən indiyədək ekologiya və ətraf mühitə dair qəbil edilmiş rəsmi sənədlər toplanmışdır. Rəsmi sənədlərə iki Milli Proqramın, bir Milli Strategiyanın, 4 Dövlət Proqramının, Azərbaycan Respublikasının 83 qanununun, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin imzaladığı 72 fərman və 67 sərəncamın, Nazirlər Kabinetinin və digər mərkəzi icra orqanlarının 174 qərarının, habelə Azərbaycan Respublikasının qoşulduğu 20 Beynəlxalq Konvensiya və Protokolun tam mətnləri daxil edilmişdir.
Sənəd-informasiya resursun sonuncu – 5-ci fəsli “Elektron resurslar” adlanır. “Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin ekoloji siyasəti” adlanan bölmədə dövlət başçısının ekologiyaya aid keçirdiyi müşavirələrin materiallarının tam mətnləri, iştirak etdiyi tədbirlərdəki çıxışları, müsahibələri, ekologiyaya aid söylədiyi fikirlər toplanmışdır. Fəslin “E-kitablar” bölməsində Kitabxananın fondunda olan ekologiyaya aid 12 seçmə kitabın elektron versiyası istifadəçilərə təqdim edilir. Kitabxananın əməkdaşları tərəfindən ekologiyaya aid dövri mətbuatda Azərbaycan, rus və ingilis dillərində dərc edilən 150-dən artıq aktual elmi-publisistik məqalənin elektron mətni “Məqalələr” bölməsində toplanmışdır. “Biblioqrafiya” bölməsində ekologiyaya aid Azərbaycan, rus və ingilis dillərində 220 kitabın, həmçinin 2004-cü ildən Kitabxanaya daxil olan dövri mətbuatdan seçmə 500-ə yaxın məqalələrin biblioqrafik təsvirləri verilmişdir.
“Saytlar” bölməsində dövlətin ekoloji siyasətini həyata keçirən rəsmi qurumların, habelə ekoloji maarifləndirmə funksiyasını yerinə yetirən qeyri-hökumət təşkilatlarının saytlarının ünvanları yerləşdirilmişdir.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin Prezident Kitabxanasının www.preslib.az saytında yerləşdirilən “Azərbaycan ekologiyası” sənəd-informasiya resursu üç versiyada – Azərbaycan, rus və ingilis dillərində hazırlanmışdır və vaxtaşırı yenilənir.
Bu gün dünyada ən aktual məsələlərdən biri bəşər sivilizasiyasının və onu əhatə edən ətraf mühitin sabitliyinin təhlükə qarşısında qalması, iqtisadiyyatın sürətli inkişafı ilə ətraf mühitin mühafizəsinin uzlaşdırılmaması, mövcud ekosistemlərin dağılması təhlükəsinin artmasıdır. Atmosferin ozon qatının dağılması, qlobal istiləşmə, səhralaşma prosesinin getdikcə daha geniş əraziləri əhatə etməsi, bioloji müxtəlifliyin kəskin azalması, ətraf mühitin çirklənməsi ilə əlaqədar müxtəlif xəstəliklərin geniş yayılması dünyanı narahat edən ciddi problemlərdir.
Ətraf mühitin mühafizəsi dövlətinmizin başçısının daim diqqət mərkəzindədir və bu sahədə ciddi islahatlar həyata keçirilir. Bu gün Azərbaycan ətraf mühitin yaxşılaşdırılmasına dair bütün vacib beynəlxalq konvensiylara qoşulmuşdur. “Azərbaycan Respublikasında ekoloji vəziyyətin yaxşılaşdırılmasına dair 2006-2010-cu illər üçün Kompleks Tədbirlər Planı” təsdiq edilmiş və bir sıra proqramlar qəbul edilmişdir. Qarşıya qoyulan vəzifələrin müvafiq dövlət orqanları tərəfindən icrasına nəzarət edilir.
Ölkəmizdə ekoloji mühitin pozulması, meşələrin, otlaqların, kənd təsərrüfatına yararlı torpaqların azalması, bəzi yerlərdə tamamilə sıradan çıxması, şəhərlərimizdə atmosfer havasının, Kür, Araz və digər çayların, Xəzər dənizinin, torpaqların çirklənməsi, bir sıra bitki və heyvan növlərinin bioloji müxtəlifliyinin pozulması və ya azalması ekoloji problemlərin təxirə salınmadan həllinin zəruriliyi ekologi biliklərə tələbat və marağı günü-gündən artırır.
Respublikamızda əhalinin ekoloji maarifləndirilməsi və ekoloji mədəniyyətin formalaşdırılması məqsədilə Prezident Kitabxanasının əməkdaşları “Azərbaycan ekologiyası” adlanan və beş fəsildən ibarət olan sənəd-informasiya resursu hazırlamışlar. “Ümumi məlumat” adlanan birinci fəsildə “Ekologiya nədir?” sualına cavab verilir, ölkəmizdə həyata keçirilən ekoloji siyasətin əsas istiqamətləri təhlil edilir, ekoloji-coğrafi rayonlaşdırmanın təsviri verilir. Həmin fəslin “Biomüxtəlifliklər” bölməsində Azərbaycanda biomüxtəlifliyin qorunması vəziyyəti araşdırılır, 13 dövlət təbiət qoruğu ilə yanaşı, palçıq vulkanları qrupu təbiət qoruğu, 8 milli park, 23 dövlət təbiət yasaqlığı haqqında məlumat verilir.
Sənəd-informasiya resursun ikinci fəsli “Ekoloji problemlər” adlanır. Bu fəsildə Abşeron yarımadasının, Xəzər dənizinin, çayların ekoloji problemləri, habelə, atmosferin çirklənməsi, səhralaşma, torpaqların eroziyası, qlobal istiləşmə, ozon qatının qorunması problemlərinə aid bölmələr verilmişdir. Bunlardan əlavə, Ermənistan ərazisindən keçib gələn çayların zərərli tullantılarla çirkləndirilməsi, işğal altında saxlanılan ərazilərdə biomüxtəlifliyin məhv edilməsi, radioaktiv tullantıların həmin ərazilərdə basdırılmasına aid məlumatlar “Ekoloji terror” başlığı altında təqdim edilir.
Resursun “Ekoloji maarifçilik” adlanan üçüncü fəslinin birinci bölməsində özündə bu sahəyə aid 1000-dən artıq termin və anlayışı əks etdirən elektron “Ekoloji lüğət” təqdim edilir. Azərbaycanın 60-a yaxın ekoloq alimləri haqqında bioqrafik və biblioqrafik məlumatlar “Ekoloq alimlərimiz” bölməsində toplanmışdır. “Ekoloji təqvim” adlanan bölmədə isə istər beynəlxalq miqyasda, istərsə də ölkə miqyasında ekologiya və ətraf mühitlə bağlı qeyd edilən hadisələrin və əlamətdar günlərin təqvimi təqdim edilir.
Elektron resursun “Qanunvericilik bazası” adlanan dördüncü fəslində Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyini əldə etməsindən indiyədək ekologiya və ətraf mühitə dair qəbil edilmiş rəsmi sənədlər toplanmışdır. Rəsmi sənədlərə iki Milli Proqramın, bir Milli Strategiyanın, 4 Dövlət Proqramının, Azərbaycan Respublikasının 83 qanununun, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin imzaladığı 72 fərman və 67 sərəncamın, Nazirlər Kabinetinin və digər mərkəzi icra orqanlarının 174 qərarının, habelə Azərbaycan Respublikasının qoşulduğu 20 Beynəlxalq Konvensiya və Protokolun tam mətnləri daxil edilmişdir.
Sənəd-informasiya resursun sonuncu – 5-ci fəsli “Elektron resurslar” adlanır. “Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin ekoloji siyasəti” adlanan bölmədə dövlət başçısının ekologiyaya aid keçirdiyi müşavirələrin materiallarının tam mətnləri, iştirak etdiyi tədbirlərdəki çıxışları, müsahibələri, ekologiyaya aid söylədiyi fikirlər toplanmışdır. Fəslin “E-kitablar” bölməsində Kitabxananın fondunda olan ekologiyaya aid 12 seçmə kitabın elektron versiyası istifadəçilərə təqdim edilir. Kitabxananın əməkdaşları tərəfindən ekologiyaya aid dövri mətbuatda Azərbaycan, rus və ingilis dillərində dərc edilən 150-dən artıq aktual elmi-publisistik məqalənin elektron mətni “Məqalələr” bölməsində toplanmışdır. “Biblioqrafiya” bölməsində ekologiyaya aid Azərbaycan, rus və ingilis dillərində 220 kitabın, həmçinin 2004-cü ildən Kitabxanaya daxil olan dövri mətbuatdan seçmə 500-ə yaxın məqalələrin biblioqrafik təsvirləri verilmişdir.
“Saytlar” bölməsində dövlətin ekoloji siyasətini həyata keçirən rəsmi qurumların, habelə ekoloji maarifləndirmə funksiyasını yerinə yetirən qeyri-hökumət təşkilatlarının saytlarının ünvanları yerləşdirilmişdir.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin Prezident Kitabxanasının www.preslib.az saytında yerləşdirilən “Azərbaycan ekologiyası” sənəd-informasiya resursu üç versiyada – Azərbaycan, rus və ingilis dillərində hazırlanmışdır və vaxtaşırı yenilənir.
EKOLOGİYA ELMİNİN İNKİŞAF TARİXİ
Ekologiyanın tarixi kökləri çox qədim dövrlərə
gedib çıxır. Canlı orqanizmlərin həyatı, onların xarici mühitdən – onu əhatə edən
üzvi və qeyri-üzvi mühitdən asılı olması, heyvan və bitkilərin yayılması
xarakteri haqqında məlumatlara hələ eramızdan əvvəlki dövrlərdə rast gəlinir. Hələ
Aristotel (e.ə. 384-322), Böyük Pliney (23-79 e.ə), R.Boykonun (1627-1691) əsərlərində
yaşayış mühitinin orqanizmlərin həyatında əhəmiyyəti və onların müəyyən yaşayış
yerində məskunlaşması məsələlərinə toxunulur. Antik filosof Aristotel (384-322
e.ə) 500-dən artıq ona məlum olan heyvan növünü təsvir etmiş, onların
davranışları haqqında (məs. balıqların miqrasiyası və qış yuxusu, quşların köçməsi,
heyvanların qurucu fəaliyyətindən, qu quşunun parazitizmindən, mürəkkəbböcəyinin
özünü mühafizə üsulundan) yazmışdır. Aristotelin şagirdi, «botanikanın atası»
sayılan Teofrast Ereziyski (371-280 e.ə) müxtəlif şəraitlərdə bitkilərin
xüsusiyyətləri, onların forma və xüsusiyyətlərinin torpaq və iqlimdən asılılığı
haqqında məlumatlar vermişdir. İntibah epoxasında, yeni ölkələrin müstəmləkəçiliyi
dövründə böyük coğrafi kəşflər və sistematikanın inkişafı başladı. Bitki və
heyvanların təsviri, onların xarici və daxili quruluşu, forma müxtəlifliyi ilk
inkişaf mərhələsində bioloji elmin başlıca məzmunu idi. İlk sistematiklərdən
A.Sezalpin (1519-1603), D.Rey (1623- 1705), J.Turnefor (1656-1708) və başqaları
bitkilərin bitmə və ya becərmə şəraitindən asılı olmasını göstərmişlər. Ümumiyyətlə,
ekologiyanın inkişaf tarixini üç əsas mərhələyə bölmək olar. Birinci mərhələ –
ekologiyanın bir elm kimi yaranma və təşəkkülü (XIX əsrin 60-cı illərinə qədər).
Bu mərhələdə canlı orqanizmlərin məskunlaşdığı yerin mühiti ilə qarşılıqlı əlaqəsi
haqqında məlumatlar toplanmış, ilk elmi yekunlar hazırlanmışdır. XVII-XVIII əsrlərdə
ekoloji məlumatlar ayrı-ayrı canlı orqanizmlərə həsr olunur, onların bioloji təsvirləri
yerinə yetirilir. Məs. A.Reomyurun əsərləri həşəratlara (1734), L.Tramblenin əsərləri
isə hidra və mşankalara (1744) həsr olunur. Ekoloji yanaşmanın elementlərinə
rus alimlərinin – İ.İ.Lepexinin, A.F.Middendorfun, S.P.Kraşennikovun, fransız
alimi L.Byuffonun, İsveç təbiətşünası K.Linneyin, alman alimi Q.Yeqer və b. əsərlərində
rast gəlinir. XVII əsrdə Rusiyanın bir sıra ölkələrinə səyahətlər edildi.
S.P.Kraşennikov, İ.İ.Lepexin, P.S.Pallas və başqa rus cooğrafları və təbiətşünasları
iqlim, bitki örtüyü və heyvanat aləminin Rusiyanın geniş ərazisinin müxtəlif
yerlərində qarşılıqlı əlaqəli dəyişməsini göstərmişlər. P.S.Pallas özünün çox
mühüm «Zoocoğrafiya» əsərində 151 məməli və 425 quş növünün həyat tərzini, həmçinin
miqrasiya, qış (yay) yuxusu, qohum növlərin qarşılıqlı əlaqələri və s. bioloji
hadisələrin təsvirini verir. Fransız təbiətşünası Y.Byuffona (1707-1788) görə
bir növün başqasına çevrilməsinin əsas səbəbləri «İqlimin temperaturu, qidanın
keyfiyyəti və əhlilləşdirmənin təsiridir». İlk evolyusiya təliminin müəllifi
LanBatist-Lamark (1744-1829) orqanizmlərin uyğunlaşma dəyişgənliyinin, heyvan və
bitkilərin evolyusiyasının ən mühüm səbəbi «xarici hadisələrin» təsiri olduğunu
göstərmişdir. Həmin dövrdə L.Lamark (1744-1829) və T.Maltus (1766-1834) ilk dəfə
olaraq insanların təbiətə təsirinin neqativ nəticələrinin mümkünlüyü haqqında bəşəriyyətə
xəbərdarlıq edirdi. Ekoloji təfəkkürün sonrakı inkişafı XIX əsrin əvvəlində
biocoğrafiyanın peyda olmasına səbəb oldu. Aleksandr Qumboldtun (1807) əsərləri
bitki coğrafiyasında yeni ekoloji istiqamət təyin etdi. A.Qumboldt elmə belə təsəvvür
irəli sürdü ki, landşaftın «fizionomiyasını» bitki örtüyünün xarici görkəmi müəyyənləşdirir.
O, qeyd edir ki, zonal və şaquli qurşaqlıq coğarfi şəraitində bitkilərin müxtəlif
taksonomik qruplarında bənzər «Fizionomik» formalar, yəni eyni xarici görünüş
yaranır; bu formaların paylanması və nisbəti ilə fiziki-coğrafi mühitin
spesifikası haqda mühakimə yürüdülür. Bu dövrdə iqlim faktorlarının heyvanların
yayılmasına və biologiyasına təsirinə həsr olunmuş ilk xüsusi əsərlər meydana gəldi.
Alman zooloqu Q.Qloqerin (1833) iqlimin təsiri ilə quşların dəyişməsi,
Danimarkalı T.Faberin (1826) şimal quşlarının bioloji xüsusiyyətləri,
K.Berqmanın (1848) istiqanlı heyvanların ölçülərinin dəyişməsinin coğrafi
qanunauyğunluğu əsərləri buna misal ola bilər. A.Dekandol «Bitkilərin
coğrafiyası» (1855) əsərində mühitin ayrı-ayrı faktorlarının (temperatur, rütubətlik,
işiq, torpaq tipi, yamacın cəhəti) bitkilərə təsirini ətraflı təsvir etmiş və
bitkilərin heyvanlara nisbətən yüksək ekoloji plastikliyinə diqqət yetirmişdir.
1798-ci ildə T.Maltus populyasiyanın eksponent tənliyini təsvir etdi və onun əsasında
özünün demoqrafik konsepsiyasını qurdu. L.B.Lamark «Hidrogeologiya» əsərində
biosfer haqqında faktiki təsəvvür yaratdı. Fransız həkimi V.Edvardsın (1824)
«Fiziki faktorların həyata təsiri» kitabı ekoloji və müqayisəli fiziologiyanın
15 başlanğıcını qoydu, L.Libix (1840) isə məşhur «Minimum qanununu» yaratdı, o,
müasir ekologiyada da hələ öz əhəmiyyətini itirməmişdir. İkinci mərhələ (XIX əsrin
60-cı illərindən sonrakı dövr). Bu mərhələdə ekologiya elmin müstəqil sahəsi
kimi formalaşır. Mərhələnin başlanğıcı rus alimləri K.F.Rulye (1814-1858),
N.A.Seversov (1827-1855) və V.V. Dokuçayevin (1846-1903) əsərləri ilə əlamətdar
oldu, onlar ilk dəfə ekologiyanın bir sıra prinsiplərini və anlayışlarını əsaslandırdı,
onların tədqiqat nəticələri və elmi fikirləri indiki dövrə kimi öz əhəmiyyətini
itirməmişdir. Təsadüfi deyildir ki, Amerika ekoloqu Y.Odum (1975)
V.V.Dokuçayevi ekologiyanın banilərindən biri saymışdır. XIX əsrin 70-ci illərinin
sonunda alman hidrobioloqu K.Mebius (1877) biosenoz haqqında mühüm anlayış irəli
sürür və onu müəyyən mühit şəraitində orqanizmlərin qanunauyğun əlaqələnməsi
(birləşməsi) hesab edir. Moskva Universitetinin professoru Karl Franseviç Rulye
1841-1858-ci illər ərzində praktiki olaraq ekologiyanın prinsipial problemlərinin
tam siyahısını vermiş, lakin bu elmi adlandırmaq üçün ifadəli termini tapa bilməmişdir.
O, ilk olaraq orqanizm və mühitin qarşılıqlı əlaqəsi prinsipini dəqiq təyin
etmişdir. Heç bir üzvi canlı orqanizm öz-özünə yaşamır; hər biri onun üçün
xarici aləmlə qarşılıqlı təsirdə olduğu üçün yaşamağa cəlb olunur və yaşayır.
Bu ünsiyyət qanunudur və ya həyat başlanğıcının ikiliyidir (iki tərəfliliyidir),
bu onu göstərir ki, hər bir canlı həyata (yaşamağa) imkanı qismən özündən, qismən
də xaricdən alır. Bu prinsipi inkişaf etdirərək K.F.Rulye mühitlə qarşılıqlı əlaqəni
iki kateqoriyaya bölür: «fərdi yaşayış hadisəsi» və «ümumi yaşayış hadisəsi»,
bu, orqanizm səviyyəsində və populyasiya və biosenoz səviyyəsində ekoloji
proseslərin müasir təsəvvürünə uyğun gəlir. Rulye çap olunmuş mühazirələrində və
məqalələrində dəyişkənlik, adaptasiya, miqrasiya, insanın təbiətə təsiri kimi
problemlər irəli sürürdü. Orqanizmlərin mühitlə qarşılıqlı əlaqə mexanizmlərini
Rulye Ç.Darvinin klassik prinsiplərinə yaxın mövqedə müzakirə edirdi, ona görə
də onu həqiqətən Darvinin sələfi hesab etmək olar. O, zoologiyada xüsusi
istiqamətin – heyvanların həyatının hərtərəfli öyrənilməsi, onların ətraf aləmlə
mürəkkəb qarşılıqlı əlaqəsinin aşkar edilməsi məsələlərinin tədqiqinin inkişaf
etdirilməsini geniş təbliğ edirdi. Beləliklə, K.F.Rulye heyvanların geniş
ekoloji tədqiqat sistemini, onun əsasında «zoologiya»nı işləyib hazırlamış,
tipik ekoloji məzmunda bir sıra əsərlər, məsələn, su, yerüstü və eşici
onurğalıların ümumi xüsusiyyətlərinin tiplərə ayrılmasını və b. yazmışdır.
K.F.Rulyenin baxışları onun şagirdlərinin tədqiqatlarının istiqamətinə və
xarakterinə dərindən təsir göstərmişdir. Onun şagirdlərindən biri olan
N.A.Seversov (1827-1885) ilk dəfə Rusiyada ayrıca bir regionun dərin ekoloji tədqiqatı
əsasında «Voronej quberniyasının vəhşi heyvan, quş və həşəratlarının həyatında
dövri hadisələr» adlı əsər çap etdirdi. Üzvi aləmin əsas evolyusiya
faktorlarının aşkar edilməsi ilə Ç.Darvin (1809-1882) ekologiyanın əsaslarının
inkişafına mühüm qiymətli hədiyyə bağışladı. Evolyusiya mövqeyindən Ç.Darvinin
«yaşamaq uğrunda mübarizə» ifadəsini canlı aləmin xarici aləmlə, abiotik mühitlə
və bir-birləri ilə, yəni mühitlə qarşılıqlı əlaqəsi kimi izah etmək olar.
1859-cu ildə Ç.Darvinin «Təbii seçmə yolu ilə növün mənşəyi və ya həyat uğrunda
mübarizədə yararlı cinslərin saxlanması» kitabı çıxır. Ç.Darvin göstərirdi ki,
təbiətdə «yaşayış (həyat) uğrunda mübarizə» təbii seçməyə gətirib çıxarır, yəni
bu mübarizə evolyusiyanın hərəkətdə olan faktorudur. Ekologiya termini birdə-birə
yaranmayıb və o, yalnız XIX əsrin sonunda ümumi təsdiqini aldı. XIX əsrin
ikinci yarısında ekologiyanın əsas məzmunu əsasən heyvan və bitkilərin həyat tərzinin,
onların iqlim şəraitinə (temperatur, işıq rejimi, rütubətlilik və s.)
adaptasiyanın öyrənilməsi idi. Bu sahədə bir sıra mühüm ümumi nəticələr
çıxarıldı. A.Qumboltun «fizionomik» istiqamətini davam etdirərək Danimarka
botaniki A.N.Beketov (1825-1902) bitkilərin coğrafi yayılması ilə, onların
anatomik və morfoloji quruluşlarının xüsusiyyətləri arasındakı əlaqəni aşkar
etdi və ekologiyada fizioloji tədqiqatların əhəmiyyətini göstərdi.
A.F.Middendorf Arktika heyvanlarının quruluşunun ümumi xüsusiyyətlərini və həyatını
öyrənərək Qumboltun təlimini zooloji obyektdə öyrənilməsinin əsasını qoydu.
D.Allen (1877) Şimali Amerika məməli heyvanlarının və quşların iqlimin coğrafi
dəyişilməsilə əlaqədar bədənlərinin və hissələrinin proporsiyasını (nisbətini)
və rənginin dəyişməsi üzrə bir sıra ümumi qanunauyğunluqları aşkar etdi. Alman
bioloqu-təkamülçü Ernst Hekkel (1834-1919) ilk dəfə olaraq ekologiya elmini
biologiyanın müstəqil və mühüm sahəsi kimi ayıraraq ona ekologiya adını verdi
(1866). Özünün «Orqanizmlərin ümumi morfologiyası» kapital əsərində o yazırdı:
Ekologiya dedikdə biz təbiətin iqtisadiyyatına aid olan biliklərin cəmi kimi
başa düşürük: ekologiya heyvanların onu əhatə edən mühitlə (həm üzvi, həm də
qeyri-üzvi) qarşılıqlı əlaqələrinin bütün məcmusunu, hər şeydən əvvəl təmasda
olduğu heyvan və bitkilərlə bilavasitə və ya dostluq və ya düşmənçilik əlaqələrini
öyrənir. Bir sözlə, ekologiya bütün mürəkkəb qarşılıqlı əlaqələri öyrənir, bu əlaqələri
Darvin «yaşamaq uğrunda mübarizə»ni törədən şərait adlandırmışdır. 16
Dokuçayevin tədqiqatları Q.F.Morozov tərəfindən davam etdirilərək «Meşə
haqqında təlim» əsərində meşənin ekologiyasının əsasını qoydu. Sonralar
Q.N.Vısotskinin işləri meşənin ekologiyası elmini zənginləşdirdi. XX əsrin əvvəllərində
hidrobioloqlar, fitosenoloqlar, botaniklər və zooloqların ekoloji məktəbləri
formalaşır, onların hər birində ekoloji elmin müəyyən tərəfləri inkişaf etməyə
başladı. Brüsseldə III Botanika konfransında (1910) bitki
ekologiyası rəsmi olaraq fərdlərin ekologiyasına (autekologiya) və
qruplaşmaların ekologiyasına (sinekologiya) parçalandı. Belə bölgü heyvan
ekologiyası və ümumi ekologiyaya da aid edildi. Müstəqil bir elm kimi ekologiya
1920-ci illərin əvvəlində qəti formalaşdı. Bu dövrdə Amerika alimi Ç.Adams
(1913) ilk ekoloji məlumatı – heyvanların ekologiyasının öyrənilməsinə dair dərslik,
V.Şelvordun yerüstü heyvanların qruplaşmaları (1913), S.A.Zernovun
hidrobiologiya (1913) üzrə və digər alimlərin (Ç.Elton, 1927; R.Qessa, 1924;
K.Raunkor, 1929) ekoloji məlumatları meydana gəldi. 1913-1920-ci illərdə
ekoloji elmi cəmiyyətlər təşkil olundu, ekologiyaya dair məcmuələrin əsası
qoyuldu, universitetlərdə ekologiya fənni tədris olunmağa başladı. Görkəmli rus
alimi V.İ,Vernadski biosfer haqqında fundamental təlim yaratdı. 1926-cı ildə
onun «Biosfer» adlı kitabı çap olunur, orada ilk olaraq canlı orqanizmlərin
bütün növlərinin məcmusunun – «canlı maddələrin» planetar rolu göstərilir.
Rusiyada populyasiya ekologiyasının inkişafına S.A.Seversov, S.S.Şvars,
N.P.Naumov, Q.A.Viktorov böyük yenilik gətirdi. Onların əsərləri bu elm sahəsinin
müasir vəziyyətini müəyyənləşdirir. Bitkilərdə populyasiyanın tədqiqinin
başlanğıcını L.N.Sinski (1948) qoydu, o, növlərin ekoloji və coğrafi
polimorfizminə aydınlıq gətirdi. Bitkilərin populyasiya ekologiyası haqqında
bir sıra məsələlər T.A.Rabotnov A.A.Uranov və onların davamçıları tərəfindən
işlənib hazırlanmışdır. Populyasiya qanunauyğunluğunun öyrənilməsi növün
biosenozda rolunun, qruplaşmanın struktur təşkilinin dərk edilməsinə kömək
etdi. Ekoloji və təkamül məsələlərini sıx əlaqələndirən səmərəli «ekoloji
sığınacaq» («ekoloji nişa») konsepsiyası yarandı. Onun hazırlanmasında qərb
alimlərinin (C.Qrinnel, Ç.T.Elton, R.Makartur, D.Xatçinson və Q.F.Qauzenin)
mühüm xidmətləri az olmamışdır. Heyvanların morfoloji və təkamül ekologiyasının
inkişafında M.S.Qilyarovun (1949) böyük xidməti olmuşdur, onun fikrincə,
buğumayaqlıların qurunu zəbt etməsində torpaq keçid mühit olmuşdur.
İ.S.Serebryakov tərəfindən çiçəkli bitkilərin həyati formalarının yeni dərin təsnifatı
yaradılmışdır. Paleoekologiya elmi meydana gəldi, onun vəzifəsi məhv olmuş
formaların həyat tərzi əksinin (şəklinin) bərpa edilməsidir. 1930-40-cı illərdə
ekologiyada təbii ekosistemlərin tədqiqində prinsipcə yeni yanaşma əmələ gəldi.
1935-ci ildə ingilis alimi A.Tensli ekosistem anlayışını irəli sürdü, 1942-ci
ildə V.N.Sukaçov biogeosenoz anlayışını əsaslandırdı. 1930-cu illərdə çoxşaxəli
tədqiqatlar və müzakirələrdən sonra biosenologiya sahəsində əsas nəzəri məlumatlar
(biosenozların sərhədi və strukturu, sabitlik dərəcəsi, bu sistemin özünütənzimləməsi
mümkünlüyü) yarandı. Ümumi biosenologiya ideyasının inkişafında fitosenoloji tədqiqatların
– Rusiyada V.N.Şennikov, B.A.Keller, V.V.Alexin, L.Q.Ramenski, A.P.Şennikov,
Amerikada F.Klements, Danimarkada K.Raunkiyer, İsveçdə Q.Dyu Riye. İsveçrədə
İ.Braun-Blanke və b. böyük rolu olmuşdur. Qruplaşmaların morfoloji
(fizionomik), ekoloqo-morfoloji, dinamik və b. xüsusiyyətləri əsasında bitkilərin
müxtəlif təsnifat sistemi yaradıldı, fitosenozların strukturu, məhsuldarlığı,
dinamik əlaqələri öyrənildi, ekoloji indikatorlar haqqında təsəvvürlər
(anlayışlar) hazırlandı. Bitki ekologiyasının fizioloji əsasları üzrə K.A.
Timiryazevin ənənəsini davam etdirərək N.A.Maksimov çox qiymətli yeniliklər irəli
sürdü. 1930-40-cı illərdə heyvanların ekologiyası haqqında K.Frideriksin
(1930), F.Bodenqeymerin (1938), D.N. Koşkarovun (1938) və b. yeni məlumatları
peyda oldu. V.N.Sukaçovdan sonra qlobal ekologiyanın inkişafında biosenozların
öyrənilməsi üzrə geobotaniki tədqiqatları L.M.Lavrenko (1949, 1971 və b.)
aparmış, müxtəlif bitki örtüyünün bioloji kütləsini və məhsuldarlığının öyrənilməsi
N.İ.Bazilyeviç və L.Y.Rodina (1967 və b.) tərəfindən yerinə yetirilmişdir.
Torpaqşünaslıq sahəsində V.V.Dokuçayevin ideyalarını İ.P.Gerasimov (1945, 1960
və b.) inkişaf etdirərək torpaq örtüyünü biosferin bir elementi kimi öyrənmişdir.
Bu istiqamətdə işlər V.R.Volobuyevə (1953 və b.) və V.A.Kovdaya (1973 və b.) da
məxsusdur, onlar torpaqəmələgəlmə proseslərini xarici faktorlarla əlaqəli öyrənmişlər.
17 Coğrafi zonaların formalaşmasının təbii proseslərin qarşılıqlı təsirinin nəticəsi
olduğunu A.A.Qriqoryev (1966 və b.) öz əsərlərində göstərmişdir. Onun tədqiqatlarında
təbii zonaların iqlimin elementlərindən - günəş radiasiyası və yağıntıların
miqdarından asılılığı müəyyən edilmişdir. Biosferin təkamülünün qanunauyğunluğu
A.P.Vinoqradov (1967 və b.), K.K.Markov (1960 və b.), A.İ.Oparin (1957 və b.) əsərlərində
öyrənilmişdir. S.S.Şvars (1973) canlı orqanizmlərin təkamül mexanizmini tədqiq
etmişdir. Biosferin antropogen dəyişməsi kimi aktual problem bir çox tədqiqatların
diqqətini cəlb etmişdir. D.L.Armand (1966), Y.K.Fyodrov (1972), Y.A.İzrail
(1974) və b. rus alimlərinin monoqarfiyaları bu məsələyə həsr olunmuşdur.
Xarici tədqiqatçılardan P.Dyuvino Tanq (Duvigneand et Tanghe, 1968), B.Kommoner
(Commoner, 1971), K.Uat (Watt, 1968) və b. monoqrafiyaları da bu problemə həsr
edilmişdir. Qurunun və okeanların su balansı haqqında «Dünyanın su balansı və
Yerin su ehtiyatları» adlı kollektiv monoqrafiyada və M.İ.Lvoviçin (1974 və b.)
əsərlərində geniş material verilir. Qlobal ekoloji problemləri öyrənmək üçün
M.İ.Budıko (1956, 1974 və b.) və Y.Odumun (1971 və b.) əsərlərindən istifadə
olunmuşdur. Geoekologiyanın inkişafında V.B.Soçava, V.S.Preobrajenski,
T.D.Aleksandrova, K.M.Petrov, A.A.Veliçko, Q.N.Qolubev (1999), sosial
ekologiyanın inkişafında isə E.V.Qirusov, V.A.Los, N.M.Məmmədov, Y.A.Markov və
b. alimlərin böyük rolu olmuşdur. Üçüncü mərhələ (XX əsrin 50-ci illərindən
başlayaraq bu günə qədər olan dövr). XX əsrin ikinci yarısında ətraf mühitin
çirklənməsinin intensivləşməsi və insanın təbiətə təsirinin güclənməsi ilə əlaqədar
ekologiya elmi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Belə vəziyyətin nəticəsində
ekologiya kompleks elmə çevrilərək təbii və ətraf mühitin qorunması elmini də
özündə cəmləşdirdi. Ciddi bioloji elmdən ekologiya biliklərin tsiklinə çevrilərək
özünə coğrafiya, geologiya, kimya, fizika, sosiologiya, mədəniyyət tarixi,
iqtisadiyyat bölmələrini daxil etdi (Reymers, 1994). Ekologiyanın dünyada
inkişafının müasir dövründəki inkişafı xarici ölkələrin görkəmli alimləri
Y.Odum, C.M.Andersen, E.Pianka, R.Riklefs, M.Biqon, A.Şveyser, C.Xarper,
R.Uitteker, N.Borlauq, T.Miller, B.Nebel və b. adları ilə bağlıdır. Rusiya
ekoloq almilərindən İ.P.Gerasimov, A.M.Qilyarov, V.Q.Qorşqov, Y.A. İzrael,
Y.N.Kurajskovski, K.S.Losyev, N.N.Moiseyev, N.P. Naumov, N.F.Reymers,
V.V.Rozanov, Y.M.Sviriyev, A.L.Yanşin, İ.A.Şilov və b. göstərmək olar. Müasir mərhələdə
ekologiyanın inkişafı orqanizmlərin sistemli əlaqəsi və fəaliyyəti qanunlarını
öyrənməklə yanaşı, həm də təbiət və insan cəmiyyətinin qarşılıqlı əlaqələrinin
səmərəli formalarını əsaslandırmalıdır. Beləliklə, ekoloji biliklərin sosial
rolu artır. Ekologiya sahəsində fundamental tədqiqatların inkişafının əsas məqsədi
xalq təsərrüfatının aşağıdakı gərgin problemləri ilə müəyyənləşdirilir: ətraf
mühitin vəziyyətini saxlamaq şərtilə istehsalı intensivləşdirmək və təbii
resurslardan istifadənin iqtisadi effektivliyini yüksəltmək. Təbii və süni
qruplaşmaların bioloji məhsuldarlığı və sabitliyi məsələləri ön plana çəkilir.
Bu problemlər yalnız bütün ölkələrin ekoloqlarının birgə gücü ilə həll oluna
bilər. Odur ki, qlobal ekologiya sahəsində beynəlxalq əməkdaşlıq geniş həyata
keçirilir. İndiki vaxtda insanın geniş ekstensiv təsərrüfat fəaliyyəti ilə əlaqədar
olaraq geniş böhranın təhlükəliyi, planetar sistemin qeyri-bərabər ölçüdə fəlakətli
dəyişməsi aydın dərk edilir. Bu böhranın qarşısının alınması mümkünlüyü yalnız
ekoloji biliklərin inkişafı əsasında tapıla bilər. Ekoloji biliklərin kəsərli
gücü təbii resurslardan düzgün istifadə etmək, populyasiyanın sayını
nizamlamaq, kənd təsərrüfatı problemlərinin yeni həllini və sənaye istehsalının
təşkilinin yeni prinsiplərini tapmağa kömək edər. AZƏRBAYCANDA EKOLOGİYA
ELMİNİN TARİXİ Azərbaycanda ekologiya elminin ayrı-ayrı sahələrinin tarixi müxtəlifdir.
Aşağıda ekologiya ilə bağlı olan əsas elm sahələrinin tarixi verilir. Coğrafiya
sahəsi Məlum olduğu kimi ekologiya elmi coğrafiya elmi ilə sıx bağlıdır. Belə
ki, ekologiya canlı orqanizmlər arasında və onların olduğu coğrafi mühitlə
qarşılıqlı əlaqə haqqında elmdir. Azərbaycan ərazisində coğrafiyaya aid ilkin məlumatlara
qədim yunan coğrafiyaçısı və tarixçisi Strabonun «Coğrafiya» adlı əsərində təsadüf
olunur. Strabondan sonrakı dövrlərdə məşhur coğrafiyaçılar və tarixçilər, o
cümlədən Əbdür Rəşid Bakuvi (XV əsr), Hacı Zeynalabdin Şirvani (XVIII-XIX əsrlər),
Abbasqulu Ağa Bakıxanov (XIX əsr), Həsənbəy Zərdabi (XIX-XX əsrlər) və
başqalarının əsərlərində Azərbaycanın coğrafi şəraiti haqqında məlumatlara rast
gəlmək olar. 18 XX əsrin əvvəllərində bir sıra əcnəbi və Azərbaycan alimləri
(Q.Abix, N.Qubkin, V.Dokuçayev, G.İ.Boqdanoviç, R.P.Reynqard, A.Qrosheym,
İ.V.Fiqurovski, Qafır-Rəşad, M.Baharlı və b.) respublikamızın ərazisində
coğrafiya elminin müxtəlif istiqamətləri üzrə elmi tədqiqat işləri aparmış,
iqlimşünaslıq, sinoptik meteorologiya, atmosfer fizikası, mikroiqlimşünaslıq,
zooiqlimşünaslıq sahəsində elmi əsərlər yazmışlar. Buna İ.V.Fiqurovskinin «Azərbaycanın
iqlim rayonlaşdırılması» (1926), «Kür-Araz hövzəsinin iqlim oçerki», «Aqrometeorologiya»
(1929), Ə.Şıxlinski və S.Kopelioviçin «Azərbaycan SSR iqliminin səciyyəsi» və
b. misal ola bilər. Coğrafiyanın müxtəlif sahələri üzrə daha geniş elmi tədqiqatlar
1945-ci ildən sonra Azərbaycan EA-da Coğrafiya İnstitutu yarandıqdan sonra aparıldı.
İnstitutun strukturunda dəyişiklik aparılaraq geomorfologiya, paleocoğrafiya,
landşaftşünaslıq, iqlimşünaslıq, hidrologiya, xəritəçilik, toponimika, Xəzər dənizi,
meşə torpaqşünaslığı, iqtisadi və sosial coğrafiya, təbiəti mühafizə şöbələri təşkil
olundu. Azərbaycanda coğrafiya elminin inkişafında Ə.M.Şıxlinski, Q.K.Gül, Ə.Mədətzadə,
S.H.Rüstəmov, B.A. Antonov, V.Q.Zavriyev, H.B.Əliyev, H.Ə.Əliyev, Ş.C.Əliyev,
B.Ə. Budaqov, Ə.C.Əyyubov, N.Ş.Şirinov, Ə.M.Hacızadə, B.T. Nəzirova, N.Kərəmov,
R.X.Piriyev, M.A.Müseyibov, A.A.Nadirov, Ə.V. Məmmədov, Ş.Y.Göyçaylı, Q.G.Həsənov,
R.M. Məmmədov, Ş.B.Xəlilov və b. rolu böyük olmuşdur. Coğrafiya İnstitutunda
sinoptik meterologiya şöbəsi yarandıqdan sonra Ə.A.Mədətzadənin rəhbərliyi
altında kollektiv hava proseslərinin oroqrafik şəraitlə əlaqədar tətqiqi,
iqlimi yaradan makroatmosfer proseslərinin növləşdirilməsi, təbii sinoptik
iqlim fəsillərinin, güclü küləklər, tufan, dolu, leysan yağışları, şiddətli
şaxtalar, quraqlıq kimi hadisələrin əmələgəlmə mexanizminin təkrarlanmasının
öyrənilməsi, eyni zamanda Xəzər dənizi üzərində baş verən proseslərin tədqiqi
ilə məşğul olmuşdur. Respublikamızda aqroiqlimşünaslıq sahəsində geniş tədqiqatlar
Ə.A.Mədətzadədən sonra Ə.C.Əyyubov tərəfindən aparılmışdır. 1981-ci ildən
başlayaraq X.Ş.Rəhimov, N.D.Ulxanlı, M.S.Həsənov, V.Babayeva və b. tədqiqatçılar
taxıl bitkiləri, pambıq, üzüm, nar, əncir, çay, yay və qış otlaqları, dənizkənarı
və dağ kurortlarında aqroiqlim və mikroiqlim şəraitini və ehtiyatlarını öyrənmiş
və aqroiqlim rayonlaşdırılmasını tərtib etmişlər. İlk dəfə olaraq landşaftın
formalaşmasında neotektonik hərəkətlərin roluna dair bir sıra problem məsələlər
kompleks şəkildə həll edilmişdir. (Budaqov, 1973). Coğrayia İnstitutunun əməkdaşları
tərəfindən Azərbaycan Respublikasının ayrı-ayrı regionları üzrə müxtəlif
miqyaslarda landşaft xəritələri tərtib edilmişdir. Azərbaycanda çay sularının
istifadəsinə dair məlumatlara Hacı Zeynalabdin Şirvani (1780-1838), Afanasi
Nikitin (XV əsr), Nadir Mirzə (1323-cü il) və digər səyyah və alimlərin əlyazmalarında
rast gəlinir. Azərbaycanda hidrologiya elminin inkişafı S.H. Rüstəmovun adı ilə
bağlıdır. Onun rəhbərliyi altında respublikanın müxtəlif regionlarının çayları
hərtərəfli öyrənilmiş, ayrı-ayrı çaylarda axımın il ərzində paylanması, maksimal
su sərfləri, qar örtüyü və onun çay axımında rolu, sel hadisələri, çayların
sülb axımı, məcra prosesləri və s. öyrənilmişdir. Çayların öyrənilməsində
iştirak edən hidroloqlardan Məmmədov M.Ə. (1976), Cəfərov B.S. (1963), Vəliyev
N.A. (1962), F.Ə. İmanov (1995), Qaşqay R.M. (1996), Mahmudov R. (2000),
Axundov S.A. (1978) və b. göstərmək olar. Respublikada göllərin və su
anbarlarının hidroqrafiyası və ekoloji vəziyyəti M.M.Həsənov (1964),
X.D.Zamanov, P.B. Tarverdiyev (1965), Ş.B.Xəlilov (2003), V.A.Məmmədov (1998) tərəfindən
öyrənilmişdir. Azərbaycan Respublikası çaylarının çirklənməsi F.Ş.Əliyev, M.A.Məmmədova
(2003), M.Ə.Salmanov, A.İ. Ənsərova (2002), Ş.B.Xəlilov (2000) və b. tərəfindən
öyrənilmişdir. Xəzər üzrə elmi tədqiqatların əsası Q.K.Gül tərəfindən
qoyulmuşdur. O, tədqiqatlarında Xəzər dənizinin qərb sahillərinin
hidrometeorologiyası, Xəzərin səviyyə tərəddüdü ilə əlaqədar olaraq xalq təsərrüfatında
baş verən dəyişikliklər, ayrı-ayrı hidrometeoroloji amillərin
xarakteristikasına üstünlük vermişdir. Xəzər dənizi üzrə elmi tədqiqatlar Q.M.Məmmədov
və A.N.Kosaryev (1967), T.İ.Furman (1966-1968), İ.Q.Məmmədov (1964), M.M.Həsənov
və X.E.Vəliyev (1969), M.S.Çobanzadə (1964) və b. tərəfindən yerinə
yetirilmişdir. Xəzər dənizində kiçik miqyaslı pulsasiyaların ölçülməsi ilk dəfə
R.M.Məmmədov tərəfindən aparılmışdır. Müəllif statistik orta, dispersiya,
apizotropiya, turbulent intensivlik, dissipasitral funksiyaları hesablamış, Xəzərdə
əsas enerji daşıyıcı dövrlərini tapmışdır. T.M.Tatarayev, A.İ.Hümbətov, R.M.Məmmədov,
Ə.S. Əliyev, N.Ə.Əhmədov və digər müəlliflərin hazırladığı ölçü cihazlarının
köməyilə alınmış materiallar əsasında atmosfer-dəniz sisteminin statistik
parametrlərini və spektral funksiyalarını hesablamışlar. Xəzər dənizinin
ekoloji vəziyyətini öyrənmək məqsədilə Bakı arxipelaqı sularının dibində neft məhsulları,
fenol və digər çirkləndirici maddələrin paylanma təsnifatı hazırlanmış
(Ə.Q.Gül, 1993), Xəzər dənizinin Azərbaycan sahil zonasına axıdılan çirkab
sularının miqdarı və tərkibi haqqında məlumat toplanılmışdır (N.M.Ağalarova,
1992). 19 R.M.Məmmədov və T.M.Tatarayev Xəzər dənizində apardığı eksperimentlər
əsasında turbulent diffuziyanın bir sıra qanunauyğunluqlarını və Sumqayıt
sahillərində hidrometeoroloji şəraitdən asılı olaraq çirklənmənin yayılmasını
müəyyən etmişlər. 1969-cu ildə akad. H.Ə.Əliyevin təşəbbüsü ilə Təbiəti mühafizə
şöbəsi yaradılır. Şöbənin əməkdaşları düzən və dağ meşələrinin müasir vəziyyəti
onların antropogen amillərin təsirilə dəyişilməsi istiqamətləri öyrənilir, meşələrin
mühafizəsi və bərpası üzrə tədbirlər hazırlanır (N.H. Axundov, M.Y.Xəlilov), Azərbaycan
meşələrinin 1:600000 miqyasında xəritəsi hazırlanır (H.Ə.Əliyev, İ.S.Səfərov,
N.H.Axundov). K.Ə.Ələkbərov (1980) tərəfindən 1:600000 miqyasında «Azərbaycanda
torpaq eroziyası və torpaqların mühafizəsi» xəritəsi dərc edilir. Meşə
örtüyünün ziyanverici həşəratlardan mühafizəsi üçün entomofaqlar (106 növ)
aşkar edilir (Ə.R.Əliyev), entomoloji ziyanvericilərə qarşı mübarizə üsulları
hazırlanır. Daşkəsən dağ-mədən tullantılarının rekultivasiyası məqsədilə
çıxdaşların aqrokimyəvi xassələri, mikroelementlərin (K, P, Mn, Zn, Si, Mo və
s.) tərkibi aşkar edilir və orada süni meşəsalma işləri üzrə təcrübələr
aparılır (Məmmədov K.R. 1978). 1972-ci ildən etibarən respublikanın ayrı-ayrı
bölgələrində radioaktiv elementlərin miqdarı öyrənilmiş və müxtəlif torpaq tiplərində
radioaktiv elementlərin miqdarının xəritə- sxemi tərtib edilmişdir (A.Niyazov,
1985, 1988). Ermənistanın Qafan mis, Qacaran mis, molibden, Aqaraq molibden, Dəstəkert
molibden filizsaflaşdırıcı kombinatları tullantılarının ətraf mühitə və kənd təsərrüfatı
bitkilərinin keyfiyyət və məhsuldarlığına təsiri öyrənilmişdir (İ.Quliyev,
1990). İ.B.Xəlilov (1991) tərəfindən Gəncə şəhərində sənaye tullantılarının ətraf
mühitin ekoloji vəziyyətinə təsiri tədqiq edilmişdir. Azərbaycan
Respublikasında ümumi gücü 5 mln. kVt-dan çox olan 9 iri istilik elektrik
stnasiyasının ətraf təbii mühitin komponentlərinə təsiri öyrənilmişdir (A.Mirzəyev,
1987). Abşeron göllərinin ekoloji vəziyyəti tədqiq edilmiş və onun
sağlamlaşdırılması yolları araşdırılmışdır. Respublika çaylarında axımın
antropogen amillərin təsiri nəticəsində dəyişməsi tədqiq edilmişdir (N.Ə.Məmmədov,
H.Y. Fətullayev). Ekologiya elminin təbliği, ətraf mühitin mühafizəsi sahəsində
B.Ə.Budaqovun apardığı elmi tədqiqatların nəticələri onun «Təbiəti qoruyaq»
(1977), «Dözümlü, dözümsüz təbiət» (1990) və bir çox əsərlərində öz əksini
tapmışdır. Bu əsərlərdə respublikamızda atmosfer havasının, suyun, bitki
örtüyünün, o cümlədən meşələrin, torpağın, nadir landşaft obyektlərinin, təbiət
abidələrinin mühafizəsindən, təbiətin ayrı-ayrı fəlakətli proseslərindən (sellər,
daşqınlar, sürüşmələr, eroziya) və onlara qarşı mübarizə tədbirlərindən, səhralaşmadan,
ayrı-ayrı bölgələrin ekoloji problemlərindən, təbiətə antropogen təsirdən,
başqa ölkələrdə ətraf mühitin mühafizəsi təcrübəsindən bəhs edilir.
Torpaqşünaslıq və meliorasiya sahəsi Ekologiyanın əsas qanadı olan
torpaqşünaslıq elminin Azərbaycanda əsasını qoyan H.M.Zərdabi olmuşdur desək
yanılmarıq. Hələ o, V.V.Dokuçayevdən 8 il əvvəl 1875-1876-cı illərdə torpağın əmələ
gəlməsini izah etmiş və bu prosesdə dörd amilin – ana süxurun, bitki və canlı
orqanizmlərin, iqlimin və insanın təsərrüfat fəaliyyətinin rolunu göstərmişdir.
H.M.Zərdabi həmin rolu V.V.Dokuçayev qədər ətraflı göstərməsə də ilkin qiymətli
fikirlər söyləmişdir. O, 1873-1877-ci illərdə rəhbərlik etdiyi «Əkinçi» qəzetində
və 1899-1903-cü illərdə yazdığı «Torpaq, su və hava» əsərində torpaqşünaslıq,
Azərbaycan torpaqları, onların münbitliyinin artırılması və su təminatı
haqqında qiymətli fikirlər irəli sürmüşdür. O, ensiklopedik alim olub
biologiya, aqrokimya, baytarlıq, anatomiya, meyvəçilik, coğrafiya, astronomiya,
iqtisadiyyat, tibb və başqa sahələrdə nəinki respublikamızda, hətta dünya
miqyasında tanınmışdır. Azərbaycanda torpaqların sonrakı elmi araşdırmaları
haqqında 1869-1870-ci illərdə İ.Y.Kovalevskinin, 1890-cı ildə P.S.Kossoviçin,
1898-ci ildə Dokuçayevin, 1911-1914-cü illərdə Kamenskinin müəyyən fikirləri
olmuşdur. V.V.Dokuçayev Cənubi Qafqazda olarkən Azərbaycanın bir sıra yerlərindən
keçmiş və Qafqazın, o cümlədən Azərbaycanın torpaqları haqqında bəzi ümumi məlumat
vermiş, şaquli torpaq qurşaqlarının olmasını göstərmişdir. 1911-1914-cü illərdə
S.A.Zaxarov, V.A.Romanov və V.A.Kamenski Mil və Şirvan düzlərində relyef,
şorlaşma və hidrogeoloji şəraitlə bağlı torpaqların müxtəlifliyini müəyyənləşdirmişlər.
Torpaqların şorlaşmasını öyrənmək və onların meliorasiyası məqsədilə 1915-ci
ildə Muğanda Cəfərxan təcrübə stansiyası təşkil olunmuşdur. 1920-ci ildən sonra
Azərbaycanda geniş torpaq tədqiqatlarına başlanmışdır. Bu dövrdə S.A.Zaxarovun
rəhbərliyi ilə V.V.Akimtsev, S.İ.Tyuremnov, Z.İ.İmşenetski, N.A.Dimo, L.N.Nojin
və başqaları tərəfindən 20 aparılmış torpaq tədqiqatlarının nəticələri əsasında
respublika ərazisi torpaq təşkili cəhətdən rayonlaşdırılmış, torpaq xəritələri
tərtib edilmiş və ayrı-ayrı ərazilərin torpaqları haqqında oçerklər tərtib
edilmişdir. 1930-1931-ci illərdən başlayaraq Azərbaycan Elmi-Tədqiqat pambıqçılıq
İnstitutunun (V.V.Akimtsev, M.T. Əsgərbəyli, N.E.Bekareviç, M.Y.Ağamirov,
L.N.Qorodetski və b.) Azərbaycan Kimyalaşdırma Stansiyasının (K.Ə. Ələkbərov,
M.E.Salayev, A.N.İzyumov, L.İ.Aleksandrovski, Ə.Q.Zeynalov, M.A.Şəfiyev,
K.H.Teymurov və b.) və SSRİ EA Azərbaycan filialının torpaqşünaslıq bölməsinin
(V.P. Smirnov – Loginov, B.A.Klopotovski, B.İ.Filosofov, A.S. Preobrajenski,
V.R.Volobuyev, H.Ə.Əliyev, B.M.Ağayev, E.F.Şərifov, R.V.Kovalyev və b.) əməkdaşları
respublikanın düzən və dağlıq rayonlarında böyük ərazilərdə torpaqların mənşəyini,
coğrafi yayılmasını, münbitliyini, şorlaşma səbəblərini öyrənmiş və onları
keyfiyyətcə yaxşılaşdıraraq kənd təsərrüfatında səmərəli istifadə olunması ilə əlaqədar
tədqiqat işləri aparmışlar (H.Aslanov, 2004). 1945-ci ildən sonrakı illərdə Azərbaycan
EA Torpaqşünaslıq və Aqrokimya İnstitutunda respublikanın bütün rayonlarında
torpaqların coğrafi yayılması, mənşəyi, şoran və şorakət torpaqların əmələ gəlməsi,
meliorasiyası, torpaq kimyası və mikrobiologiyası, torpağın fiziki xassələri və
digər məslələrlə əlaqədar geniş tədqiqatlar aparılmışdır. 1953-cü ildə ilk dəfə
«Azərbaycan SSR torpaqları» haqqında monoqrafik əsər və 1958- ci ildə
respublikanın torpaq xəritəsi nəşr edilmişdir. Sonrakı illərdə respublika
torpaqlarının münbitliyinin artırılması, yeni gübrə növlərinin tətbiqi,
torpaqların xəritələşdirilməsi, onların ekoloji və energetika baxımından öyrənilməsi
və bonitetləşdirilməsi işində H.Ə.Əliyev, M.E.Salayev, V.R.Volobuyev,
C.M.Hüseynov, K.Ə.Ələkbərov, R.Q.Hüseynov, İ.S.İskəndərov, Q.Ş.Məmmədov, M.İ.Cəfərov,
R.M. Məmmədov, MPBabayev, Z.R.Mövsümov, P.B.Zamanov, Ş.G. Həsənov, B.Q.Şəkuri,
A.P.Gərayzadə, F.H.Axundov, Ə.R.Əhmədov, T.Ə.Əliyev, N.M.İsmayılov, Q.Z.Əzizov,
V.H. Hə- sənov, Q.Ş.Yaqubov və başqalarının xidmətləri olmuşdur. 1944-cü ildə
Azərbaycan ET Hidrotexnika və Meliorasiya İnstitutu yaradıldığı gündən
A.A.Poladzadə, Ə.Q.Behbudov, V.R.Volobuyev, E.İ.Zdobnovun rəhbərliyi ilə
respublikada şoran torpaqların meliorasiyası, hidrotexniki qurğuların tikilməsi
və digər problemlərlə əlaqədar geniş tədqiqat işlərinə başlanmışdır.
Hidromeliorasiyanın inkişafında Y.Ə.İbadzadə, B.İ. Filosofov, M.V.Baranovski,
M.Y.Vahabov, S.X.Hüseynzadə, Q.Ş.Peşikov, F.S.Salahov, H.M.Hüseynov,
A.Q.Axundov, K.H.Teymurov, Q.İ.Şpanin, S.M. Əmircanov, H.M.Cəfərov,
A.Ə.Mustafayev, X.F. Cəfərov, M.K.Rəhimov, Ə.K.Əlimov, T.A.Əbdülrəhimov, N.P. Bəşirov,
Q.H.Rüstəmov, E.M.Eyvazov, P.S.Əlişzadə, O.A. Zeynalova, N.H.Nadirov,
M.M.Seyidov, A.X.Babayev və başqalarının rolu böyük olmuşdur. Torpaqşünasılıq və
meliorasiya elminin inkişafında respublikamızın digər təşkilatlarında çalışan
alimlərindən B.H.Əliyev, N.A.Ağayev, H.Q.Aslanov, N.K.Mikayılovun xidmətləri az
olmamışdır. Məlum olğudu kimi aqroekologiya tətbiqi ekologiyanın mühüm sahəsidir.
Aqroekologiyanın ümumi məqsədi mədəni bitkilərin və təbii bitki örtüyünün məhsuldarlığını
və keyfiyyətini yüksəltməkdir. Bu baxımdan, torpağın bonitirovkasının öyrənilməsi
aqroekoloji tədqiqatlarının əsası hesab olunur. Belə ki, torpağın bonitirovkası
ən mühüm aqronomik xassələrinə görə torpaqların müqayisəli qiymətləndirilməsidir.
Torpağın bonitirovkası onun münbitliyini, yəni keyfiyyətini ballarla ifadə edən
kəmiyyət göstəricisidir. Torpaqdakı proseslər və keyfiyyət dəyişilməsi yalnız
onun xassələrini dəqiq öyrənməklə müəyyən edilir. Torpağın bonitirovkası
torpaqların iqtisadi və ekoloji qiymətləndirilməsi, torpaq kadastrının tərtibi,
meliorasiya və s. üçün zəruridir. Torpaqların müqayisəli uçotu və onların
keyfiyyətcə qiymətləndirilməsi bütün dünyada olduğu kimi Azərbaycanda da böyük
maraq doğurmuşdur: Bu tədqiqatlarda V.R.Volobuyev (1963), Y.İ.Kostyuçenko
(1962, 1966), M.P.Babayev (1967, 1970, 1974), R.Q.Məmmədov (1969), R.Ə.Əliyeva
(1969, 1971), Q.F.Əliyev (1973), Ş.G.Həsənov (1972, 1973, 1974, 1978),
M.E.Salayev, R.Ə.Əliyeva (1973, 1975), V.R.Volobuyev, M.E.Salayev, Ş.K.Həsənov,
Y.İ.Kostyuçenko (1973), Q.Ş.Yaqubov (1975), Q.Ş.Məmmədov (1976, 1977, 1978,
1979, 1990), D.R.Əhədov (1977, 1979), A.H.Vəliyev (1981), Ş.A.Bədəlov (1981),
F.L.Piriyeva (1984), S.M.Hüseynov (1985), Ə.Ə.Mikayılov (1986), F.D.Ayvazov
(1989), H.M.Hacıyev (1990), M.M.Əsgərova (1990), K.Ş.Allahverdiyev (1990),
S.R.Tağıyev (1991) və başqa tədqiqatçıların böyük xidməti olmuşdur. Bu tədqiqatlar
torpaqların bonitirovkasına dair qəbul olunmuş əsasda (Sobolyev, 1958, 1963),
lakin respublikanın torpaq örtüyünün aqroekoloji xüsusiyyətləri nəzərə
alınmaqla, həm dağ və dağətəyi, həm də düzənlik sahələrdə aparılmışdır. Kənd təsərrüfatı
bitkilərinin məhsuldarlığına təsir göstərən torpağın aqroekoloji xüsusiyyətləri
aşkar edilmiş, yerli şəraitdə torpaqların keyfiyyətcə qiymətləndirilməsinin
metodikası işlənmiş, əsas torpaqların qiymət şkalaları, torpaqların bonitet
kartoqramları tərtib edilmişdir. Azərbaycanda torpaqların bonitirovkasının
inkişafını üç mərhələyə bölmək mümkündür: 21 I mərhələ 1965-ci ilə qədərki dövr
olub, akademik V.R.Volobuyevin (1961, 1963) tək-tək işləri nəzərə alınmasa,
torpaqların bonitirovkasına dair iri həcmli tədqiqat işləri demək olar ki,
aparılmamışdır (R.Q.Məmmədov, 1962; V.R.Volobuyev, M.E.Salayev,
Y.İ.Kostyuçenko, 1967 və s.). II mərhələ (1966-1975) – bu dövrdə bir sıra tədqiqat
işləri (Y.İ.Kostyuçenko, 1966; M.P.Babayev, 1967; R.Ə.Əliyeva, 1971; Ş.G.Həsənov,
1972; Q.F.Əliyev, 1973; Q.Ş.Yaqubov, 1975) aparılmış və ilk nəticələr əldə edilmişdir.
Bu dövrdə torpaqların bonitirovkası sahəsində ilk dissertasiya işi
Y.İ.Kostyuçenkoya (1966) məxsus olmuşdur. Müəllif tərəfindən ilk dəfə olaraq
Arazboyu ərazinin dağ-şabalıdı və boz-qəhvəyi torpaqlarında münbitlik amillərinin
taxıl bitiklərinin məhsuldarlığına təsiri və onların korrelyativ əlaqəsi tədqiq
edilmişdir. Özünün dissertasiya işində MPBabayev (1967) Qarabağ düzü
torpaqlarının genetik xüsusiyyətləri ilə yanaşı, onların keyfiyyət səciyyəsini
vermişdir. Tədqiqatçı Ağdam rayonu torpaqlarının aqroistehsal qruplaşmasını
aparmış, onların bonitet şkalasını və torpaqlarının bonitet kartoqramını tərtib
etmişdir. İlk dəfə R.H.Məmmədov (1969, 1981) tərəfindən torpaqların aqrofiziki
xassələrinə görə qiymətləndirilməsinin vahid metodikası təklif olunmuşdur. O,
çoxsaylı riyazi hesablamalar nəticəsində torpağın kimyəvi, fiziki xassələri ilə
kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığı arasında qarşılıqlı əlaqənin
olduğunu müəyyən etmişdir. Azərbaycanın cənub-qərb bölgəsi torpaqlarının
bonitirovkasının əsas prinsipləri Ş.G.Həsənov (1972) tərəfindən işlənmişdir.
Q.F.Əliyev (1973) eroziyaya məruz qalmış torpaqları qiymətləndirmək məqsədilə
Şahbuz rayonunda, dağlıq şəraitdə müxtəlif torpaq növmüxtəliflikləri arasında
keyfiyyət fərqlərini müəyyən etmişdir. Yem sahələrinin qiymətləndirilməsi ilk dəfə
Q.Ş.Yaqubov (1975) tərəfindən şimal-qərbi Qobustanın qış otlaqlarında
aparılmışdır; nəticədə rayonun bütövlükdə və Şamaxı rayonunun kolxozlarının
otlaq sahələrinin torpaqları qiymətləndirilmişdir. III mərhələ torpaqların
bonitirovkasında müasir mərhələ olub, tədqiqatlarda yeni istiqamətləri özündə
birləşdirir. Bu mərhələdə dissertasiya işləri (Q.Ş.Məmmədov, 1978, A.H.Vəliyev,
1981; F.L.Piriyeva, 1984; S.M.Hüseynov, 1985; Ə.Ə.Mikayılov, 1986; F.D.Ayvazov,
1989; H.M.Hacıyev, 1990; M.M.Əsgərova, 1990; K.Ş.Allahverdiyev, 1990;
S.R.Tağıyev, 1991) yazılmış, bir sıra tədqiqatlar aparılmış və elmi əsərlər nəşr
etdirilmişdir (Q.Ş.Məmmədov, 1976-1984; Ş.G.Həsənov, Q.Ş.Məmmədov, 1978; Q.Ş.Məmmədov,
S.D.Yaqubova, 1979; N.K.Mikayılov, Q.Ş.Məmmədov, 1978; A.H.Vəliyev, 1979, 1981;
N.K.Mikaylov, Q.Ş.Məmmədov, A.H.Vəliyev, 1979; S.M.Hüseynov, 1984 və b.).
Respublikamızda torpaqların bonitirovkasının indiki mərhələsində səciyyəvi
xüsusiyyət faktik materialların təhlili zamanı riyazi metodların geniş cəlb
olunması, TÖS (torpaq örtüyü strukturu) nəzərə alınmaqla ayrı-ayrı landşaft
komplekslərinin qiymətləndirilməsidir. İlk dəfə Q.Ş.Məmmədov (1976) tərəfindən
torpaqların bonitirovkası zamanı bioiqlim potensialının (BİP) zəruriliyi və əhəmiyyəti
göstərilmişdir. Bu onunla əsaslandırılmışdır ki, otlaq sahələrinin yemlilik dəyəri
(yemin keyfiyyəti) iqlim amillərindən asılıdır (Şaşko, 1969, Əyyubov, 1975).
Torpaq bonitetinin bioloji məhsuldarlığı və otlaq sahələrinin müqayisəli dəyərlilik
əmsalı müəyyən olunmuşdur. Torpağın yuyulma, şorlaşma, mədəniləşmə,
hidromorfizm və qranulometrik tərkibinə görə təshih əmsalları sistemi təklif
olunmuşdur. Bu təshih əmsallarının tətbiqi ilə otlaq sahələrinin torpaqlarının
qapalı bonitet şkalası tərtib olunmuşdur. İlk dəfə hər fitosenozun potensial
imkanını müəyyən edən yem vahidi xəritəsi tərtib edilmişdir. Təbii otlaq sahələrinin
balla qiymətləndirilmiş torpaq istifadəçilərinin xəritəsi tərtib edilmişdir. Lənkəran
vilayətində çay və üzümaltı torpaqların aqroekoloji xüsusiyyətləri,
bonitirovkası və onlardan səmərəli istifadə edilməsi A.H.Vəliyev (1981) tərəfindən
öyrənilmiş, torpağın xassələri ilə məhsuldarlığı arasında əlaqəsi, o cümlədən
qranulometrik tərkib, yuyulma dərəcəsi, gilləşməsi, torpağın sıxlığı üçün təshih
əmsalları tapılmış, üzümün məhsuldarlığı ilə torpaqdakı karbonatlar arasında
riyazi asılılıq müəyyən olunmuşdur. Torpaqların ekoloji qiymət qruplaşması təklif
edilmiş, bu da Lənkəran vilayəti torpaqlarının bonitet kartoqramında öz əksini
tapmışdır. Dağlıq Şirvanın üzüməyararlı torpaqlarının aqroekoloji xüsusiyyətləri
və bonitirovkası Ş.A.Bədəlov (1981) tərəfindən tədqiq olunmuşdur. Üzümaltı
torpaqlar onların daxili xassələrinə görə qiymətləndirilmiş, torpaqların fiziki
və kimyəvi xassələri əsasında şkala tərtib edilmiş, torpağın müxtəlif əlamətlərinə
görə təshih əmsalları müəyyən olunmuşdur. Aqroekoloji əsasda üzüməyararlı
torpaqların bonitirovkası S.M.Hüseynov (1985) tərəfindən Dağlıq Qarabağ ərazisində
aparılmışdır. Müəllif bonitirovka kriteriyalarını müəyyən etmiş və onlar əsasında
torpaqların bonitet şkalasını tərtib etmişdir. 22 Azərbaycanda meşəaltı
torpaqların bonitirovkası F.L.Piriyevanın (1984) tədqiqatlarında öz əksini
tapmışdır. Müəllif Böyük Qafqazın meşə sahələrinin ekoloji səciyyəsini vermiş,
meşələrdən səmərəli istifadənin yollarını göstərmişdir. Ə.Ə.Mikayılov (1986)
Şirvan düzünün meliorasiya olunmuş suvarılan torpaqlarında aparlığı tədqiqatlarında
əvvəlki tədqiqatçıların suvarılan torpaqlar üçün təklif etdyii qiymət
meyarlarından və təshih əmsallarından istifadə etməklə kifayətlənməmiş, yeni
qiymət göstəriciləri təklif etmişdir. Müəllif meliorasiya edilmiş torpaqlarda
taxıl və pambıq bitkilərinin məhsuldarlığı ilə sahənin hamarlığı arasındakı əlaqəni
müəyyən edərək, bundan qiymətləndirmədə təshih əmasalı kimi istifadə etmişdir.
S.Z.Məmmədova (1989) ilk dəfə respublikamızda çayaltı sarı dağ meşə,
sarı-podzollu, sarı-podzollu-qleyli torpaqların aqroekoloji münbitlik modellərini
işləmişdir. Müəllif çay bitkisinin ekoloji tələblərini nəzəra almaqla
münbitliyi formalaşdıran amiləri yeddi blokda (aqroekologiya, torpaq tərkibi və
xassələri, torpaq rejimi, torpaq onurğasızları, biometriya, qiymət,
aqromeliorasiya) qruplaşdırmış, bu göstəricilərin optimal parametrlərdən tərəddüdünü
müəyyən etmiş, münbitliyin yüksəldilməsi yollarını göstərmişdir. F.D.Ayvazov
(1989) Acınohur düzündə otlaqaltı torpaqların bioloji məhsuldarlığını tədqiq
etmiş, qiymət meyarlarından və təshih əmsallarından istifadə etməklə onların
balla ifadə edilmiş qiymətini tapmış, Acınohur qış otlaqlarının plastika metodu
əsasında torpaq örtüyü strukturunu və bonitet kartoqramını (1:500000) tərtib
etmişdir. S.R.Tağıyev (1991) Böyük Qafqazın şimal-şərq yamacında meşəaltı
torpaqları qiymətləndirərkən, ənənəvi qiymət meyarları ilə yanaşı, torpağın
qranulometrmik tərkibindən də qiymət meyarı kimi istifadə etmişdir. Tədqiqatlar
nəticəsində Böyük Qafqazın şimal-şərq yamacının meşəaltı torpaqlarının bonitet
şkalası, 1:200000 miqyasında bonitet kartoqramı tərtib edilmişdir. M.M.Əsgərova
(1990) Qarabağ düzü torpaqlarının kompleks aqronomik qiymətləndirilməsi və
pambıq bitkisinin ekoloji tələbi əsasında ərazi torpaqları münbitliyinin
konseptual modellərini işləmişdir. H.M.Hacıyev (1990) Mil düzü ərazisinin
torpaq örtüyü strukturunu (TÖS) tədqiq etmiş, elementar torpaq areallarının əmələ
gətirdiyi birləşmələri plastika metodundan istifadə etməklə xəritələşdirmişdir
(1:200000, 1:100000, 1:10000, 1:5000). A.B.Cəfərov (1991) Lənkəran vilayətinin
şimal hissəsində taxılaltı torpaqların aqroekoloji münbitlik modellərini işləmiş,
1:50000 miqyasında plastika metodu əsasında torpaq-bonitet kartoqramını tərtib
etmişdir. L.C.Qasımov (1992) Lənkəran vilayətində subtropik bitkiləraltı
(limon, portağal, naringi) torpaqların yüksək münbitlik modelini işləmiş, bu
bitkilərin məhsuldarlığına və münbitliyin səviyyəsinə təsir göstərən amillərin
səciyyəsini vermiş, onları idarə olunma dərəcəsindən asılı olaraq münbitlik
modellərinin blokları daxilində qruplaşdırmışdır. Müəllif rütubətli subtropik ərazinin
1:50000 miqyasında plastika metodu əsasında torpaq xəritəsini tərtib etmiş,
subtropik bitkiləraltı torpaqların münbitlik göstəricilərinin
optimallaşdırılması üçün kompleks aqrotexniki və meliorativ tədbirlər sistemi təklif
etmişdir. Ş.İ.İsgəndərov (1992) tərəfindən Böyük Qafqazın cənub-şərq yamacı
torpaq örtüyü strukturunun plastika metodu ilə 1:200000 miqyasında xəritəsi tərtib
edilmişdir. S.A.Hacıyev (1992) Naxçıvan Muxtar Respublikası ərazisində qış
otlaq sahələrinin torpaqları münbitliyinin ekoloji modellərini qurmuşdur. Müəllif
bu torpaqların bonitet şkalasını və kartoqramını (1:100000) da tərtib etmiş,
otlaqların yaxşılaşdırılması üçün kompleks tədbirlər sistemi irəli sürmüşdür.
S.B.Rəcəbova (1994) Abşeron yarımadası daxilində zeytuna yararlı torpaqların
geniş bonitet şkalasını tərtib etmiş, Zığ zeytunçuluq təsərrüfatının 1:10000
miqyasında ekoloji qiymət xəritəsini hazırlamışdır. A.H.Babayev (1995)
respublikada ilk dəfə olaraq torpaq münbitliyinin riyazi modellərini işləmişdir.
M.M.Yusifova (2000) tərəfindən Arazboyu üzümaltı torpaqların ekoloji rayonlar
üzrə bonitet balları hesablanmış, 1:100000 miqyaslı ekoloji qiymət xəritələri tərtib
edilmişdir. V.A.Quliyev (2000) Azərbaycanın şimal-şərq əkinçilik zonasının
1:100000 miqyasında torpaq, torpaqkadastr rayonlaşdırılması xəritələrini
hazırlamış, bonitet və aqroistehsalat qruplaşdırılması kartoqramlarını tərtib
etmişdir. M.Ə.Bayramov (2002) Ceyrançöl qış otlaq torpaqlarının torpaq-ekoloji
rayonlaşdırılması xəritəsini tərtib etmiş, torpaqların bonitet və
aqroistehsalat göstəricilərini xəritə (1:100000) üzərində yerəşdirmişdir.
N.K.Mikayılov (2003) tərəfindən Kür-Araz düzündə ağır gilli şoranların və
şoran-şorakətlərin meliorativ yaxşılaşdırılması məqsədilə kimyəvi meliorantlar
tətbiq etməklə yuma işləri aparılmışdır. Meliorantlar aparılmış sahələrdə
torpaqların fiziki, fiziki-kimyəvi və su-fiziki xassələri xeyli yaxşılaşmış,
yumadan sonra sahələr müxtəlif kənd təsərrüfatı bitkiləri altında istifadə
olunmuşdur (düyü, pambıq, arpa, yemlik noxud, taxıl, yonca və b.). 23
A.İ.İsmayılov (2003) tərəfindən Azərbaycanda ilk dəfə olaraq torpaq
informatikasının konseptual elmi əsasları işlənib hazırlanmış, torpaq tədqiqatlarının
operativ, obyektiv və riyazi əsaslarla araşdırılmasını təmin edən informasiya
sistemi yaradılmış, torpaq ekoloji sisteminin əsas informativ göstəricilərinə əsaslanan
məlumatların təsvir dili və müvafiq klassikatorlar tərtib olunmuş və torpaq təsnifatının
informasiya bazası təşkil olunmuş, torpaqda gedən proseslərin təbiətini nəzərə
almaqla torpaqların münbitlik modellərinin qurulmasının yeni üsulu təklif
olunmuşdur. N.A.İsmayılova (2003) Böyük Qafqazın cənub-şərq yamacı meşəaltı
torpaqların bonitirovkasını aparmışdır. Tədqiqatlar nəticəsində ekoloji
rayonların ekoloji qiymət xəritəsi (1:100000) tərtib edilmişdir. N.Ə.Sultanova
(2004) Abşeronun tərəvəzaltı (pomidor) boz-qonur torpaqlarının torpaq-ekoloji
xüsusiyyətlərini tədqiq etmiş, ilk dəfə olaraq 1:5000 miqyasında pilot təsərrüfatda
münbitlik amillərinin səciyyəsi əsasında torpaqların ekoloji qiymət xəritəsini
tərtib etmiş, kontur qiymətləndirmə metodundan istifadə etməklə həmin miqyasda
torpaqların bonitet şkalasını qurmuş, aqroistehsalat qruplaşdırılmasını
aparmışdır. Azərbaycanda ekoloji problemlərdən biri hesab olunan torpaq
eroziyası və sel hadisələri haqqında fikirlərə yalnız XIX əsrin sonlarında rast
gəlmək olar. N.S.Nikitin (1866) İlisu dərəsi haqqındakı oçerkində yazırdı ki,
Qax rayonunda Kürmükçayın bulanıq suları suayrıcından başlayır və çay oradan
çoxlu eroziya məhsulları gətirərək İlisu kəndindən aşağıda çökdürür. D.Karqanov
1875-ci ildə yazırdı ki, güclü yağışdan sonra Zaqatalanın şəhər divarının
dağılmasını, N.İ.Statkovski isə Salavat aşırımından Hərbi Axtı yolunun
salınması zamanı (1846-cı ildə) Şinçaydan güclü sel keçdiyini göstərmişdir.
H.B.Zərdabi (1876-1877) yazırdı ki, meşələrin intensiv qırılması iqlimi dəyişdirir
və torpaq güclü yuyulmağa məruz qalır, bu zaman çaylar bulanıq axır. Elə həmin
dövrdə Zərdabi Abşeron yarımadasında şimal küləyinin təsirilə hərəkət edən
qumların zərəri haqqında göstərirdi və küləyə qarşı bu şəraitdə yaxşı bitən əncir
və narın əkilməsini tövsiyə edirdi. 1935-ci ildə N.İ.Sitkovski Balakənçayda sel
hadisələrini tədqiq edir. 1937-ci ildə B.A.Klopotovski Pirsaatçay hövzəsində və
1939-cu ildə Xanlar rayonunun dağlıq hissəsində eroztya prosesinin intensivliyi
və coğrafi yayılmasını öyrənmişdir. 1945-ci ildən başlayaraq torpaq eroziyası
üzrə tədqiqat işləri Azərbaycan SSR EA Torpaqşünaslıq və Aqrokimya İnstitutunda
müntəzəm olaraq aparılmışdır. 1950-ci ildə Torpaq-Eroziya Stansiyası yaradılır.
K.Ə.Ələkbərovun, sonralar isə X.M.Mustafayevin başçılığı ilə respublikanın
regionlarında, ayrı-ayrı çay hövzələrində torpaq eroziyasının coğrafi
yayılması, müxtəlif dərəcədə eroziyaya uğramış sahələrin müəyyənləşdirilməsi həyata
keçirilir. Bu istiqamətdə marşrut, stasionar və yarımstasionar şəraitdə
aparılan tədqiqatların nəticəsində ayrı-ayrı rayonlar üzrə torpaq-eroziya xəritələri
tərtib edilir, eroziyaya uğramış torpaqların münbitliyini artırmaq və eroziyaya
qarşı mübarizə tədbirlərinin elmi əsasları hazırlanır. Bu iş böyük erozionist
ordusu tərəfindən yerinə yetirilir. Onlardan X.M.Mustafayev, A.İ.İzyumov, Q.Q.
Həsənov, Q.S.Rəhimov, X.Q.Seyidova, Ə.A.İbrahimov, M.Y.Xəlilov, N.Ə.Əsədov,
B.K.Şakuri, Ş.Q.Hüseynov, S.M. Nurullayev, Ş.A.Ağayev, Q.A.Qiyasi və bir sıra
başqalarını göstərmək olar. Eroziya ilə bağlı sel hadisələri erozionistlərlə
(Mustafayev X., Ələkbərov K.) yanaşı, respublikamızda əsasən Coğrafiya
İnstitutunun tədqiqatçıları (S.H.Rüstəmov, B.Ə.Budaqov, İ.E.Mərdanov, B.T.Nəzirova,
Əyyubov A.C., Quluzadə V.A., Babaxanov N.A., Nəbiyev X.L., Məmmədov D.X. və b.)
və digər təşkilatlar (İbadzadə Y., Leontyev L.N., Roşin N.İ., Sitkovski N.İ. və
b.) tərəfindən öyrənilmişdir. Bu tədqiqatçılar öz əsərlərində respublikamızın
ayrı-ayrı regionlarında və çay hövzələrində sel hadisələrinin yaranma səbəbləri,
onun iqtisadi nəticələri və sellərə qarşı mübarizə tədbirləri haqqında geniş məlumatlar
verir. Respublikamızda təbii fəlakətlərin, o cümlədən, sellərin və daşqınların
tədqiqi tarixi, iqtisadi və sosialcoğrafi öyrənilməsi N.A.Babaxanov və
N.Ə.Paşayevin «Təbii fəlakətlərin iqtisadi və sosial-coğarfi öyrənilməsi» əsərində
(2004) ətraflı şərh olunmuşdur. Flora və bitki örtüyü sahəsi Azərbaycanda flora
və bitki örtüyünün öyrənilməsi o qədər də qədim tarixə malik deyildir. İlk
vaxtlar Qafqazın bu maraqlı regionuna tək-tək tədqiqatçılar gəlmişlər.
Ayrı-ayrı təbiətşünaslar Qafqazın çətin relyef şəraitində yerləşən və hələ öyrənilməyən
zəngin təbiətinə səyahət etmişlər. XVIII əsrdə və XIX əsrin əvvəllərində təbiətşünaslar
bitki örtüyü ilə yanaşı, təbiət elminin digər sahələrini-geologiyanı,
mineralogiyanı, xüsusilə zoologiyanı öyrənməyə başlamışlar. XVIII əsrin sonunda
Küldenştatd və Pallas Qafqaz regionu üzrə zəngin floristik material
toplamışlar. X.X.Steven Qafqazın, o cümlədən Azərbaycanın bir sıra meşəli
rayonlarında olmuşdur. O, 1805-ci ildə Qax- 24 etiya, Qartaliniya və
Somxetiyada və Gəncənin ətraf ərazilərində olmuşdur. X.X.Steven 1810-cu ildə
Qafqazın bir çox rayonlarına səyahət etmiş, Qubada olaraq Şahdağa, Tufandağa
qalxmış, Böyük Qafqazın cənub yamacının ayrı-ayrı sahələrini (Şamaxı, Vəndam, Şəki)
gəzmiş, Bakıda və Gəncədə olmuşdur. Qafqaz bitkiləri, o cümlədən meşə florası
nüsxələrinin zəngin kolleksiyası imperator Botanika bağının direktoru K.A.Meyer
(1829-1830), Talış florası üzrə isə F.Qoqenager (1834-1835) və E.K.Eyxvald
(1820) tərəfindən toplanmışdır. XIX əsrin ortalarında o dövrün məşhur
dendroloqu Karl Kox Qafqazda böyük botaniki tədqiqatlar aparmışdır. Qafqaz üzrə
səyahətini yekunlaşdıraraq Şərqi Qafqazın ayrı-ayrı hissələrindən kolleksiyalar
toplamışdır. O, öz işlərində Qafqaz florasının xarakteristikasını vermiş və
Qafqazın floristik əyalətlərə bölünməsi təşəbbüsünü göstərmişdir. 1880-ci ildə
Kox Qafqaxın bitki örtüyünün xəritəsini tərtib etmişdir. XIX əsrin sonlarında
toplanmış materiallar əsasında tədqiqatçılar Qafqazın ayrı-ayrı vilayətlərinin
florasını müqayisə etmiş, floristik və coğrafi-botaniki rayonlaşdırma üzrə təşəbbüslər
göstərmişlər. Bu dövrdə floristik tədqiqatlar və bitki növlərinin sistematikası
və coğrafiyasının öyrənilməsilə yanaşı, Qafqaz rayonlarının bitki örtüyünü səciyyələndirən
dəqiq bitki təsvirləri yerinə yetirilmişdir. Bu baxımdan olan işlərdən görkəmli
alimlərdən Q.İ.Radde, Y.S.Medvedyev, M.N.Smirnov, Y.A.Voronov, F.P. Keppen,
V.N.Lipski, N.İ. Kuznetsov, A.Voronin, D.İ.Sosnovski və A.A.Qrossheymin işlərini
qeyd etmək olar. Bu tədqiqatçılardan Q.İ.Radde, Y.S.Medvedyev və N.İ. Kuznetsov
bu və ya digər prinsiplərə əsaslanaraq Azərbaycanı da əhatə etməklə Qafqazı bir
sıra floristik və botaniki-coğrafi vilayətlərə və əyalətlərə bölmüşlər. Şərqi cənubi
Qafqazın meşə bitkisinin öyrənilməsində Y.S.Medvedyev və N.İ.Kuznetsovun işləri
böyük əhəmiyyət kəsb edir. Y.S.Medvedyevin «Zaqafqaziya meşələrinin oçerki»
(1882) və «Qafqazda bitki örtüyünün vilayətləri haqqında» (1907, 1914) əsərləri
bu baxımdan xüsusilə qiymətli sayılır. N.İ.Kuznetsovun tərtib etdiyi Qafqazın
coğrafi-botaniki əyalətləri xəritəsində Dağıstan-Quba, SomxetiQarabağ, İberiya
və Lənkəran meşə vilayətləri bilavasitə Azərbaycan ərazisi daxilindədir.
Sonralar müxtəlif müəlliflər tərəfindən Qafqazın bitki örtüyünün
botaniki-coğrafi əyalətlərə bölünməsi işi N.İ.Kuznetsovun bölgüsünün dəqiqləşdirilməsi
istiqamətində aparılmışdır. Beləliklə, yuxarıda qeyd edilən tədqiqatlar zamanı
Azərbaycanda bitki örtüyünün öyrənilməsi respublikanın ayrı-ayrı hissələrində
yerinə yetirilərək ümumi plan əsasında aparılmış, epizodik xarakter daşımış və
bu işlərin az praktiki əhəmiyyəti olmuşdur. Azərbaycanın bitki örtüyünün öyrənilməsi
və botanika elminin inkişafında akademik A.A.Qrossheymin xüsusi rolu olmuşdur
(1888-1946). 1924-1947-ci illərdə Azərbaycanda bütün botanika tədqiqatları əslində
A.A.Qrossheymin adı ilə bağlıdır. Bu dövr ərzində botanika tədqiqatları onun rəhbərliyi
altında, bilavasitə onun və ya onun şagirdlərinin iştirakı ilə yerinə
yetirilmişdir. Azərbaycanda bitki örtüyünün və floranın öyrənilməsində xalq
torpaq komissarlığının təşkil etdiyi qış və yay otlaqlarının geobotaniki tədqiqatları
böyük rol oynamışdır. Bu tədqiqatlara A.A.Qrossheym başçılıq etmişdir. Tədqiqatların
əsas məqsədi respublikada otlaq təsərrüfatının nizamlanması olmuşdur. Qış
otlaqlarını öyrənərkən A.A.Kolakovski (1933), L.İ.Prilipko (1939, 1948, 1950),
M.İ.Saxokia (1931), həm də Kürqırağı və Arazətrafı tuqay meşələrini, düzən
palıd meşələrini və seyrək saqqız meşələrini tədqiq etmişlər. Qış otlaqları ilə
məşğul olan tədqiqat dəstəsi (Axverdov, Yaroşenko) subalp çəmənlərinə bitişik
meşənin yuxarı sərhədini də öyrənmişlər. Qış və ya otlaqlarının tədqiqatlarının
nəticələri Azərbaycan xalq torpaq komissarlığı tərəfindən buraxılmış 32 əsərlər
silsiləsində çap edilmişdir. 1926-cı ildə A.A.Qrossheymin əsasən meşə örtüyünə
həsr olunmuş «Talışın florası» adlı qiymətli əsəri nəşr edilir. Kitabda Hirkan
florası dərindən təhlil olunur, dəniz səthindən hündürlüyə görə Talışın meşə
örtüyü düzən meşəsinə, aşağı, orta və yuxarı dağ meşə regionlarına bölünür. Hər
bir zona üçün meşənin botaniki xarakteristikası verilir. 1936-cı ildə isə
A.A.Qrossheymin «Qafqaz florasının təhlili» adlı kapital monoqrafiyası nəşr
olunur. 1932-ci ildə SSRİ Elmlər Akademiyası Zaqafqaziya filialının Azərbaycan
şöbəsi açılır, onun nəzdində isə A.A.Qrossheymin başçılıq etdiyi botanika bölməsi
təşkil olunur. 1936-cı ildə bölmənin əsasında, tərkibində Nəbatat bağı olan
Botanika İnstitutu yaradılır. Bitki örtüyünün, floranın, bitki sərvətlərinin, həmçinin
bitki fiziologiyasının öyrənilməsi sahəsində Botanika İnstitutu botanika
elminin mərkəzinə çevrilir və elmi-tədqiqat işlərini əsasən üç istiqamətdə (bitki
örtüyünün öyrənilməsi, floranın öyrənilməsi və bitki sərvətlərinin öyrənilməsi)
aparır. İnstitut bitki örtüyünün xəritələşdirilməsi üzrə böyük işlər yerinə
yetirir. Hələ 1930-cu ildə A.A.Qrossheym Zaqafqaziyanın ilkin bitki örtüyünün
sxematik xəritəsini tərtib edir. 1931-ci ildə mövcud kartoqrafik materiallar 25
əsasında A.A.Qrossheym və L.İ.Prilipko tərəfindən Azərbaycanın 1:1000000
miqyasında geobotaniki xəritəsi tərtib olunur. Azərbaycan meşələrinin ümumi təsviri
1945-ci ildə nəşr olunan «Azərbaycan SSR-in fiziki coğrafiyası» kitabında
L.İ.Prilipko tərəfindən verilir. Sonralar L.İ.Prilipko (1945) Lənkəran
zonasının hirkan meşələrində, 1947-ci ildə Əlican, Türyançay və Göyçay çayları
hövzələrində (Bozdağda) ardıc-saqqız meşələrində, 1948-ci ildə Samux tuqay meşələrində
dərin tədqiqatlar aparır. Uzun illər boyu Azərbaycanın meşələrinin hərtərəfli
öyrənilməsi nəticəsində topladığı zəngin materiallar əsasında 1954-cü ildə
L.İ.Prilipko «Azərbaycanın meşə bitkiləri» adlı kapital monoqrafiyasını nəşr
etdirir. Azərbaycan Respublikasında bitki örtüyünün öyrənilməsində
V.İ.Ulyanişev, Ş.O.Barxalov, V.X.Tutayuk, İ.İ. Karyagin, İ.N.Beydeman,
P.D.Yaroşenko, Ü.M.Ağamirov, V.Q. Xryanovski, Y.M.İsayev, V.C.Hacıyev,
V.Ş.Quliyev, V.S. Novruzov, O.V.İbadov, A.A.Bayramov, S.H.Musayev, R.A. Fətəliyev,
O.H.Mirzəyev, E.C.Hüseynov və başqalarının böyük rolu olmuşdur. Böyük Qafqazın
yüksək dağ bitkiliyinin tam floristik tərkibi, dominant və subdominant bitki
formasiyalarının geobotaniki səciyyəsi, bitki örtüyünün dinamikası, ona ekzogen
və endogen, antropogen faktorların təsiri V.C.Hacıyev tərəfindən öyrənilmişdir.
Onun rəhbərliyi və bilavasitə iştirakı ilə «Azərbaycanın bitki örtüyü» xəritəsi
Azərbaycan, rus və ingilis dillərində tərtib edilmişdir. Azərbaycan EA Botanika
İnstitutunda 1949-cu ildə meşə şöbəsi təşkil olunur. Şöbə tarlaqoruyucu meşə
zolaqlarının salınması və həmçinin dağ meşələrində meşə təsərrüfatının qaydaya
salınması ilə bağlı məsələlər üzərində tədqiqatlar aparır. 1949-cu ildən sonra
Botanika İnstitutunda meşələrin öyrənilməsi əsasən İ.S.Səfərovun adı ilə
bağlıdır. İ.S.Səfərov üçüncü dövrün relikt ağacları üzərində uzun illər
apardığı tədqiqatlar əsasında iki monoqrafiya çap etdirir (Səfərov, 1962,
1979). Bu əsərlərində ilk dəfə olaraq Azərbaycan florasının əsas relikt ağac və
kol bitkilərinin bioekoloji xüsusiyyətləri, növdaxili dəyişkənliyi, təsərrüfat əhəmiyyəti
hərtərəfli işıqlandırılmışdır. Talış florasının Avrasiyanın digər regionları
florası ilə əlaqələri xüsusi olaraq təhlil edilmişdir. İ.S.Səfərov ilk dəfə Azərbaycan
şəraitində meşəsiz rayonlarda tarlaqoruycu meşə zolaqlarının salınmasının
praktiki üsullarını hazırlamış, onun tərəfindən bu zolaqların kənd təsərrüfatı
bitkilərinin məhsuldarlığına təsirinin öyrənilməsi metodikası işlənilmiş,
aqromeşəmeliorativ rayonlaşdırma aparılmış, tarlaqoyurucu meşə zolaqları
konstruksiyaları və Azərbaycanın ayrı-ayrı təbii zonaları üçün ağac növlərinin
tətbiqi məsləhət görülmüşdür (Səfərov, 1958). 1945-1952-ci illərdə İ.S.Səfərov
Mil, Muğan, Şirvan, Qarabağ düzlərində və Lənkəran zonasında meşə massivləri və
qoruyucu meşə zolaqları salınması işinin bilavasitə rəhbəri və iştirakçısı
olmuşdur. Bu və ya digər rayonlarda onun bilavasitə iştirakı ilə 22 min
hektardan çox süni meşələr salınmışdır. Hal-hazırda bu meşələr sabit yüksək kənd
təsərrüfatı məhsulu almağa xidmət edir və mühüm ekoloji funksiyaları yerinə
yetirir. 1945-ci ildən başlayaraq İ.S.Səfərov Bakı, Sumqayıt və digər yaşayış məntəqələrinin
yaşıllaşdırılması üzrə böyük işlər görmüşdür. 1968-ci ildən başlayaraq İ.S.Səfərovun
rəhbərliyi altında eroziyaya uğramış dağ yamaclarında qərzəkli meyvə bitkilərindən
(əsasən püstə və badam) plantasiyalar yaradılmışdır (İ.S.Səfərov, M.Y.Xəlilov,
Ş.Q.Hüseynov, F.H.Məmmədova, 1986). Botanika İnstitutunun meşəşünaslıq şöbəsi
İ.S.Səfərovun rəhbərliyi altında təbiətin mühafizəsi və meşəçilik sahəsində bir
sıra layihələr və tədbirlər hazırlamışdır: I. Bakı su kəmərinin üçüncü növbəsinin
inşası ilə əlaqədar olaraq Samur-Qusarçay çayarası ərazidəki kurort və
suqoruyucu meşələri qoruyub saxlamaq məqsədilə elmi cəhətdən əsaslandırılmış tədbirlər
hazırlanmışdır. II. Magistral kanallar boyunca və iri su anbarları ətrafında
ümumi sahəsi 10 min hektardan çox olan irriqasiya qoruyucu zolaqlar yaratmaq
layihəsi (Q.Cəlilov, M.Xəlilov). III. Respublikanın meşələrində yabanı meyvə
ehtiyatları hesablanmış və hər il 80-100 min ton müxtəlif meyvə və giləmeyvə tədarükü
barəsində təklif irəli sürülmüşdür (K.Əsədov). IV. Respublikanın bütün ərazisində
2,5 min ədəd möhtəşəm ağac (çinar, palıd, azat ağacı və s.) aşkar edilmiş və
onlar canlı təbiət abidələri elan edilmişdir. 1951-ci ilin yanvar ayında Azərbaycan
elmi-tədqiqat meşə təsərrüfatı və arqomeşəmeliorasiya institutu yaradılır.
1950-1958-ci illərdə institut Bakı şəhərinin Mərdəkan qəsəbəsində yerləşmiş,
1959-cu ildə Bərdə şəhərinə köçürülmüşdür. İnstitut mövzu planına əsasən öz
işini respublikanın müxtəlif bölgələrində aparmışdır. İnstitutun meşəçilik şöbəsinin
elmi əməkdaşları (H.Dadaşov, N.Sadıxov) meşələrin istifadə üçün qırılması
üsullarını, Ə.Hüseynov, L.Hüseynova şam ağaclarının məhsuldarlığını, dağ
meliorasiyası şöbəsi (K.Əsədov, Q.Qəribov) dağ meşələrində fıstıq ağaclarının
süni yetişdirilməsi aqrotexnikasını, meşə torpaqşünaslığı şöbəsi 26 (B.Mirzəyev,
S.Bayramov, M.Xəlilov) dağ rayonlarında meşə əkiləcək sahələrin torpaq-bitmə şəraitini
öyrənmiş, Xırdalan qəsəbəsində yerləşən dayaq məntəqəsi (F.Ə.Əmirov, A.Bandin)
Abşeronda, Lənkəran dayaq məntəqəsi isə Lənkəran zonasında meşə yetişdirməyin
mütərəqqi üsullarını işləyib hazırlamışlar. Meşəçilik şöbəsində Ə.Hüseynov,
L.Hüseynova tərəfindən respublikanın düzən rayonlarında yetişdirilmiş meşə əkinlərində
xidmət qırması aparılması üzrə müvafiq tövsiyyələr hazırlanıb Dövlət meşə komitəsinə
təqdim edilmişdir. Meşəçilik və dendrologiya şöbəsinin işçiləri (Mlokoseviç,
Zubaryeva, Muradov və b.) institutun dendrarisində 400-dən artıq ağac və kol
növü introduksiya etmişlər, bunlardan bir sıra növlərin perspektiv olduğu aşkar
edilmiş, meşələrin məhsuldarlığını artırmaq üçün həmin növlərdən istifadə edilməsinin
zəruriliyi müəyyənləşdirilmişdir. İnstitutun elmi işçiləri şoran torpaqda
yetişdirilən ağacların davamlığını (S.Ələkbərov, S.Məmmədov), Sultanbud meşəsində
bitən saqqız ağaclarının toxumvermə xüsusiyyətini (Ə.İsmixanova), çinar
(V.Babaxanov), qovaq (Q.Cəlilov), texniki söyüd (İ.Hüseynov) ağaclarının
biologiyası və yetişdirilmə aqrotexnikasını öyrənib istehsalata müvafiq tövsiyələr
vermişlər. H.Quliyev Azərbaycanın qərb zonasında meşə yetişdirmək, K.Əsədov
Kiçik Qafqazın meşə tiplərini öyrənmək üzrə tədqiqatlar aparmışlar. Bir qrup tədqiqatçılar
respublikanın meşələrində bitən iberiya palıdı (Ç.Abdullayev), araz palıdı
(K.Quliyev), şərq palıdı (F.Cəfərli, H.Adıgözəlov), şabalıdyarpaq palıdın (H.Bədəlov)
forma müxtəlifliyini təyin etmək yollarını öyrənmişlər. Torpaq eroziyası üzrə
çalışan elmi işçilər (T.Məmmədov, F.Hacıyev, F.Əmirov, H.Bayramov, M.Xəlilov)
Böyük Qafqazın cənub yamacı rayonlarında müasir eroziya proseslərini öyrənmiş,
bu prosesə qarşı mübarizə aparmaq üçün müvafiq dağ meliorasiya tədbirləri hazırlamışlar.
İnstitutun meşəyetişdirmə şöbəsi (A.Bukov, Q.Nağıyev) müxtəlif təsərrüfatların ərazisində
tarlaqoruyucu meşə zolaqlarının salınması təcrübəsini və bu zolaqların ərazinin
mikroiqliminə, kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığına təsirini öyrənmişlər.
Respublikada meşələrin elmi tədqiqi və mühafizəsi sahəsində akad. Həsən
Əliyevin çox böyük xidmətləri olmuşdur. Hələ 1949-52-ci illərdə Botanika
İnstitutuna rəhbərlik edərkən onun səyi nəticəsində 8 cildlik «Azərbaycanın
florası» kitabı nəşr edilmişdir. Sonralar H.Əliyev Azərb. EA Torpaqşünaslıq və
Aqrokimya İnstitutunda işləyərkən 1956-cı ildə orada meşə torpaqşünaslığı şöbəsi
yaradır və ömrünün sonuna qədər meşələrin və meşə torpaqlarının öyrənilməsi ilə
məşğul olur. Bu istiqamətdə elmi-tədqiqat işləri apararkən H.Əliyev
respublikanın müxtəlif regionlarında ayrı-ayrı ağac cinslərinin yayılması
qanunauyğunluqları və əhəmiyyətinə diqqət yetirmiş, həm stasionar, həm də
marşrut tədqiqatlarından müxtəlif meşə tiplərinin torpaqla əlaqəsi və təsirini
aşkar etmişdir. İnsanın sistemsiz təsərrüfat fəaliyyəti nəticəsində dağ və düzən
meşələrinin göz qabağında sıradan çıxması, ayrı-ayrı qiymətli ağac növlərinin
tükənmək təhlükəsi onu həmişə narahat etmiş və özünün «Həyəcan təbili»
kitabında həyəcanla çıxış etmişdir. Akademik H.Əliyevin elmi-təşkilati fəaliyyəti
nəticəsində 1955-ci ildə Azərb. EA təbiəti mühafizə üzrə komissiya yaradılır və
o, bu komissiyaya sədr seçilir. 1963-cü ildə isə H.Əliyevin təşəbbüsü ilə
Respublika Təbiəti Mühafizə Cəmiyyəti yaradılır. Onun uzun illər rəhbərlik
etdiyi bu cəmiyyət bitki örtüyünün, o cümlədən meşələrin mühafizəsi və bərpası,
həmçinin respublikanın ayrı-ayrı rayonlarında yaşıllaşdırma üzrə böyük tədbirlər
həyata keçirilir. Məsələn, H.Əliyevin təşəbbüsü ilə Dəvəçi, Şamaxı, Zəngilan və
Talışın Zuvant zonasının arid meşə-bitmə şəriatində püstə, badam, saqqızağac,
eldar şamı, iydəyarpaq armud və sərv ağacından ibarət salınan bağlar, meşə-bağlar
təqdirə layiqdir. Hazırda bu bağlardan bol məhsul yığılır. H.Ə.Əliyev öz təşəbbüsü
ilə 1975-ci ildə yaratdığı «Azərbaycan təbiəti» elmi kütləvi jurnalın baş
redaktoru idi. Son 25 il ərzində bu dövri nəşrdə (redaktoru xalq şairi Məmməd
Arazdır) respublikanın bitki örtüyünün vəziyyəti, orada gedən pozitiv və
neqativ hallar, ayrı-ayrı bitki növlərinin yayılması, mühafizəsi və bərpası
haqqında maraqlı məlumatlar, tövsiyələr verilir. Uzun illər apardığı elmi-tədqiqat
işlərinə əsaslanaraq Həsən Əliyevin təşəbbüsü ilə «Qarayazı Tuqay meşəsi»
qoruğu və Böyük Qafqazın şərq qurtaracağında meşə örtüyünün şərq hüdudunda meşə
üzərində elmitədqiqat işlərini gücləndirmək və mövcud meşələri qorumaq məqsədilə
Pirqulu dövlət meşə qoruğu yaradılmışdır. Azərbaycan EA coğrafiya institutunda
respublikanın meşə örtüyünün hərtərəfli öyrənilməsi təbiəti mühafizə şöbəsi
(1969) və biocoğrafiya laboratoriyasının (1982) yaranması ilə əlaqədardır.
1969-1972-ci illərdə Kürqırağı tuqay meşələrinin strukturunu və müasir vəziyyətini
tədqiq edərkən orada meşələrin (əsasən qovaq meşələrinin) Mingəçevir su
anbarından aşağı ərazilərdə quruması səbəbləri aşkar edilmiş və onların
kserofil ağac-kol qruplaşmaları ilə əvəz olunması müəyyən edilmişdir (H.Əliyev,
27 M.Y.Xəlilov, 1975). Tuqay meşələrinin müasir vəziyyətini əks etdirən
irimiqyaslı xəritə tərtib edilmiş, onların bərpası üçün elmə əsaslanmış tədbirlər
sistemi hazırlanmışdır. M.Y.Xəlilovun apardığı (1969-1990) çöl tədqiqatları nəticəsində
respublikanın ayrı-ayrı dağ və düzən regionlarının müxtəlif təbii zonalarında hələ
az-çox ilkin (təbii) vəziyyətini saxlamış meşə obyektləri aşkar edilmiş və
onların mühafizə olunması üçün yeni qoruqların və yasaqlıqların təşkili üzrə təkliflər
işlənib hazırlanmışdır. Aparılan tədqiqatların nəticələri monoqrafiya və
kitabçalarda nəşr edilmişdir (H.Ə.Əliyev, M.Y.Xəlilov, 1975, 1982, 1983, 1988;
İ.S.Səfərov, M.Y.Xəlilov, Ş.Q.Hüseynov, F.H. Məmmədova, 1986; M.Y.Xəlilov,
1985, V.Ş.Quliyev, M.Y. Xəlilov, 1998, Q.Ş.Məmmədov, M.Y.Xəlilov, 2002, 2003,
2004). Təbiəti mühafizə şöbəsində N.H.Axundov (1992) tərəfindən pozulmuş meşələrin
müasir vəziyyəti öyrənilmiş, meşələrin potensial məhsuldarlığının
rayonlaşdırılması işi yerinə yetirilmiş, əsas meşəyaradan ağac cinslərinin
oduncağının artım dinamikasının regional qanunauyğunluğu aşkar edilmiş və onun əsasında
ilk dəfə respublika meşələri üzrə etalon ağaclıqların məhsuldarlığa görə modelləri
hazırlanmışdır. 1:600000 miqyasında Azərbaycan Respublikasının meşə örtüyü xəritəsi
tərtib edilmişdir. Q.Ş.Məmmədov meşə ekosistemlərinin məhsuldarlığına təsir
göstərən ərazilərin ekoloji xüsusiyyətlərinin aşkar edilməsi, meşə
torpaqlarının münbitliyinin bal və pul vahidi ilə qiymətləndirilməsinin ekoloji
əsasları, meşə torpaqlarının meşə-meliorativ qruplaşdırılması və yeni əsasda xəritələşdirilməsi,
münbitliyinin mühafizəsi və idarəedilməsi üzrə təkliflərin hazırlanması istiqamətində
geniş tədqiqatlar aparmışdır. Onların nəticələri monoqrafiya, kitabça və məqalələrdə
nəşr edilmişdir (Məmmədov, 1979, 1991, 1997, 1998, 2000 və s.). Azərbaycan
Elmi-tədqiqat Çoxillik Bitkilər İnstitutu yaşıllaşdırma və tarlaqoruyucu meşə zolaqlarının
salınması məqsədilə ağac və kol bitkilərinin introduksiyası üzrə elmi işlər
aparmışdır. Bu institutun Lənkəran filialı tərəfindən Hirkan meşə cinslərinin
biologiyasının və ekzot cinslərin introduksiyasının öyrənilməsi üzrə maraqlı
elmi tədqiqat işləri yerinə yetirilmişdir. Bu institutun ərazisində Lənkəran təcrübə
stansiyasının yaratdığı «Hirkan sahəsi» elmi və praktiki əhəmiyyət kəsb edir.
Burada əsas Hirkan cinslərindən başqa 150-dən artıq ekzot növlər vardır,
onların arasında evkomiya, mantar palıdı, evkalipt, pekan, tülpan və digər
ağaclar xüsusi maraq doğurur. Zoologiya sahəsi Azərbaycanda zoologiya elminin
tarixi və inkişafı M.Ə.Musayevin (1987) məlumatına əsaslanaraq şərh olunur. Azərbaycanın
çoxcəhətli faunası bir çox təbiətşünasların və səyyahların diqqətini cəlb
etmişdir. Hələ eramızdan əvvəl IV-III əsrlərdə Qobustanda yaşayan ibtidai
insanlar qayalar üzərində Azərbaycanın heyvanlar aləminin müxtəlif nümunələrini
– öküz, maral, at və s. təsvir edirdilər. Azərbaycanın heyvanlar aləmi haqqında
ilk məlumatlara qədim yunan və Roma səyyahlarının (Herodot, Klavdi Elian),
coğrafiyaşünasların (Əl-İstəhri, Rubruk, Tavernye, Oleari, X-XII əsrlər) əsərlərində,
böyük Azərbaycan şairlərinin poemalarında (Nizami, XII əsr; Füzuli, XVI əsr) və
s.-də rast gəlmək olar. S.Q.Qmelinin 1770 və 1773-cü illərdə gəlişi Azərbaycan
faunasının tədqiqinin başlanğıcı sayılmalıdır. Görkəmli təbiətşünaslardan
Menetrie, Qoqenaker, Radde, Ber, Qrimm, Kessler və başqaları müxtəlif vaxtlarda
Azərbaycanda olmuş və tədqiqatlar aparmışlar. Onlar bir çox yeni heyvan növləri
təsvir etmişlər. 1867-ci ildə Tiflisdə Qafqaz muzeyi təşkil olunmuşdur. XIX əsrin
ikinci yarısından etibarən bu muzeyin işçiləri Azərbaycanın müxtəlif
quberniyalarının faunasını tədqiq etmiş və bir sıra zərərli gəmirici növlərin,
çəyirtkəkimilərin və s.-nin kənd təsərrüfatında rolunu müəyyənləşdirmişlər.
Burada həm də zərərvericilərə qarşı mübarizə tədbirləri hazırlanır və
aparılırdı. Bu muzeyin (indi Gürcüstan Dövlət Muzeyi) mövcud olduğu dövr ərzində
burada Azərbaycan faunası üzrə ayrı-ayrı şəxslərin müxtəlif vaxtlarda yığdığı zəngin
material toplanmışdır. Beləliklə, XX əsrin əvvəllərinə qədər Azərbaycanın
heyvanlar aləmini yalnız gəlmə alimlər öyrənirdi. Beləliklə, Azərbaycanda
1920-ci ilə kimi zəif stasionar zooloji müəssisə – Bakı ixtioloji stansiyası
var idi. 1912-ci ildə təşkil olunmuş bu stansiya ölkənin balıq təsərrüfatının
öyrənilməsini lazımi səviyyədə təşkil edə bilməmişdi. 1909-cu ildə Bakı,
1916-cı ildə Yelizavetpol-Zaqatala müvəqqəti entomoloji kabinetləri fəaliyyətə
başladı. Bakı-Dağıstan bitki mühafizəsi bürosu (1916-cı il) çəyirtkə və gəmiricilərə
qarşı mübarizənin təşkili üzrə iş aparırdı. Gəncə şəhərinin yaxınlığındakı
Zurnabad taunla mübarizə stansiyasında (1902-ci il) mal-qaranın parazitar xəstəlikləri
qismən öyrənilirdi. Azərbaycanın heyvanat aləminin planauyğun, sistemli tədqiqi
yalnız sovet hakimiyyəti illərində elmi idarələrin və ali məktəblərin geniş şəbəkəsi
yarandıqdan sonra mümkün oldü. 28 1932-ci il Azərbaycanın inkişaf etməkdə olan
zoologiya elmi üçün xüsusən əlamətdar oldu. Həmin ildə hökumətin qərarı ilə
SSRİ EA Zaqafqaziya filialı Azərbaycan şöbəsinin tərkibində zoologiya bölməsi
yaradıldı. Onun tərkibində 2 seksiya fəaliyyət göstərirdi: quru və su faunası.
Həmin ilin noyabrında üçüncü seksiya-ev heyvanları seksiyası yaradıldı və ona rəhbərlik
prof. İ.İ.Kaluginə tapşırıldı. Protozooloji və parazitoloji tədqiqatlar
akademik M.Ə. Musayevin rəhbərliyi ilə aparılır. Tədqiqatçılardan M.Ə. Musayev,
Y.Y.Yolçiyev, F. Əliyeva, A.A. Manafov, Surkova, A. Abidinbəyova, Ş.R.
İbrahimov, T.K.Mikayılov, Ş.R. İbrahimov və b. göstərmək olar. Entomoloji tədqiqatlar,
həşəratlar qruplarının faunastik komplekslərinin öyrənilməsi ilə A.V.Boqarev,
Çernova, Miram, Sidorski, S.P.Tarbinski, N.P.Səmədov, V.N.Ruşanova, Ş.M. Cəfərova,
A.Ə.Abdinbəyova, N.B.Mirzəyeva, N.C.Vəzirov, R.M. Əfəndi, X.Ə.Əliyev, Z.M.Məmmədov,
A.Ə.Əliyev, L.M. Rzayeva və b. tərəfindən aparılmışdır. Helmintoloji tədqiqatlar
K.İ.Skryabin, P.P.Popov, S.M. Əsədov, H.Ə.Qasımov, İ.Ə.Sadıqov, fitohelmintoloji
tədqiqatlar isə Q.Ə.Qasımova tərəfindən yerinə yetirilmişdir. Quru faunası
seksiyası üzrə məməlilər, quşlar, ilanlar, suda-quruda yaşayanlar,
onurğasızlar, Qızılağac və Zaqatala qoruğunun faunası, qansoran həşərat,
parazit qurdlar, əkinlərin nematodları, tərəvəz və bostan zərərvericilərin öyrənilməsi
üzrə tədqiqatlar aparılmışdır. Bu istiqamətdə işlərin əsas tədqiqatçılarından
A.N.Arqiropulo, V.S.Yelpatyevski, N.K.Vereşaqin, A.M.Ələkbərov, X.M.Ələkbərov,
ornitoloji tədqiqatların müəlliflərindən isə A.Y.Tuqarinov, M.Ə. Əhmədov,
Y.V.Kozlova-Puşkaryeva, N.K.Vereşaqin, A.N. Xanməmmədov, D.Q.Tuayev,
V.İ.Vasilyev, İ.R.Babayev və b. göstərmək olar. Su faunası seksiyası üzrə Azərbaycan
ərazisində Xəzərin balıqları, ali xərçəngkimiləri, kollektor suları və
irriqasiya sistemlərinin biologiyası, Azərbaycanın hidrobiologiyası və s. öyrənilmişdir.
Hidrobioloji və ixtioloji tədqiqatlar A.N.Derjavin, Ə.N. Əlizadə, Ə.H.Qasımov,
M.Ə.Salmanov, Y.Ə. Əbdürrəhmanov, R.A.Qayıbova, H.S.Abbasov, A.N. Smirnov,
Z.M.Quliyev və b. tərəfindən yerinə yetirilmişdir. Hazırda Azərb.MEA Zoologiya
İnstitutu əməkdaşlarının və digər müəssisə və ali məktəblərdə çalışan
zooloqların apardıqları çoxillik tədqiqatların nəticəsində Azərbaycanın zəngin
heyvanlar aləmindən (təxminən 18 min heyvan növü) aşağıdakılar müəyyən
edilmişdir: 1500 növdən artıq ibtidai, 1200 növdən çox heyvanlarda parazitlik
edən qurdlar (helmintlər), 300 növdən artıq fitohelmint, təxminən 290 növ
rotatori, 360 növdən çox xərçəngkimi, təqribən 14 min növ həşərat, 1100 növdən
artıq hörümçəkkimi, 181 növ ilbiz, 101 növ və forma balıq, 10 növ suda-quruda
yaşayan, 54 növ sürünən, 348 növ quş, 97 növ məməli (o cümlədən 13 növ həşəratyeyən,
24 növ yarasa, 29 növ gəmirici, 2 növ dovşan kimi, 19 növ yırtıcı, 9 növ
dırnaqlı, 1 növ kürəkayaqlı). Respublika faunasından 109 növ heyvan «Azərbaycanın
Qırmızı kitabı»na daxil edilmişdir. Zoologiya institutu alimlərinin çoxillik tədqiqatlarının
təhlili və ümumiləşdirilməsi nəticəsi olan 50-dən artıq monoqrafiya institutda əsaslı
tədqiqatların inkişafını əks etdirir. Bunlardan «Azərbaycan faunası»
seriyasından çoxcildli nəşrini (Azərb. dilində) xüsusilə qeyd etmək lazımdır.
Artıq bu seriyadan 6 cild nəşr olunmuşdur («Balıqlar», «Quşlar», «Məməlilər»,
«Xərçənglər», «Rotatorilər», «Yarpaqyeyən böcəklər»). Müəlliflər kollektivinin
«Azərbaycanın heyvanlar aləmi» adlı 3 cildlik əsəri rus dilində nəşr
edilmişdir, əsərdə Azərbaycan ərazisində və Xəzər dənizinə qonşu sahələrdə
yaşayan bütün heyvan qruplarının zooloji tədqiqi ümumiləşdirilmişdir. Hazırda əsər
Azərbaycan dilində nəşrə hazırlanır. Zoologiya İnstitutunun nəzdində zooloji
muzey 1971-ci ildən fəaliyyət göstərir və 1987-ci ilə qədər ona A.İ. Xanməmmədov
rəhbərlik etmişdir. Həmin ildən sonra İ.R.Babayev muzeyin müdiri vəzifəsində
işləyir. Hazırda muzeydə onurğasızlar və onurğalılar faunasını səciyyələndirən
800-dən çox eksponat vardır. Eksponatlar arasında sürünənlər, suda-quruda
yaşayanlar, balıqlar, quşlar və məməlilər sinfinin nümayəndələrinin müqəvvaları,
müxtəlif heyvanların embrionları, molyuskların, xərçəngkimilərin, dərisitikanlıların,
su həşəratlarının, eyni zamanda müxtəlif heyvanların helmintləri, Azərbaycan
torpaq və bitkilərinin nematodları, eləcə də kənd təsərrüfatı bitkiləri zərərvericilərinin
qrupları üzrə kolleksiyaları vardır. Muzeydə xarici ölkələrin faunasını əks
etdirən nümunələrin müqəvvaları da vardır. Onlardan Hindistan fili, şir, zürafə
seyrçilərdə böyük maraq doğurur. Hər il muzeyə 10 mindən artıq ekskursant gəlir.
Bura kollektiv halında Bakı şəhəri rayonlarının orta məktəblərinin şagirdləri,
texnikumlarının, litseylərin və ali məktəblərin tələbələri gəlirlər.
